“Qishloq xo’jaligi gidrotexnik melioratsiyasi” kafedrasi "O’zbekiston irrigatsiyasi tarixi" fanidan ma’ruzalar to’plami toshkent – 2005

Jahon mamlakatlarida va O’zbekistonda irrigatsiya va melioratsiya
Hozir jahonda 250 mln.ga maydonda sug’orma dehqonchilik qilinmoqda.
Dunyoda 1 mlrd. ga yer sho’rlangan bo’lib, bu esa 20 % ni tashkil etadi. Har yili
10 mln. ga yerlar sho’rlanib, meliorativ holati yomonlashib ketmoqda. 1995 yilda
3906 km
3
global suvlar ishlatilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2025 yilga borib 4772
km
3
ga yetishi taxmin etilmoqda. Dunyo bo’yicha jon boshiga to’g’ri keluvchi suv
miqdori o’rtacha 7000 m
3
ni tashkil etadi, O’rta Osiyoda esa bu ko’rsatkich 2700-
3000 m
3
ga teng. Dunyodagi suv zahiralarining atigi 2,5 foizi chuchuk suvlarni
tashkil etadi. Jahon davlatlarining ko’pchiligida irrigatsiya va melioratsiya keng
ko’lamda qo’llanilmokda, jumladan Xitoy, Amerika, Hindiston, Braziliya, Kanada,
Pokiston, Rossiya, Meksika, Argentina, O’zbekiston, Qozog’iston, Ukraina va b.q.

---

7
O’rta Osiyodagi qulay tabiiy iqlim sharoit bu regionda dehqonchilikning
rivojlanishiga olib kelgan. Jumladan, O’zbekistonda sug’orma dehqonchilik keng
rivojlangan.
O’zbekiston Respublikasi jami yer maydoni 447,7 ming km
2
bo’lib, ulardan
4,25 mln. gektari sug’oriladi. Sug’orma dehqonchilik qilinadigan yerlarda
yetishtiriladigan qishloq xo’jaligi mahsuloti 97% ni tashkil etadi, ushbu yerlarni
sug’orish uchun har yili 57 km
3
dan oshiq miqdorda suv sarflanadi. Viloyatlar,
tumanlar, fermer, shirkat va dehqon xo’jaliklariga suvni yetkazib berish uchun
gidromelioratsiya tizimlari mavjud, jumladan 61 ta suv ombori (jami sig’imi 15
km
3
) 47 ming dona xo’jaliklararo va 118200 ta dona xo’jalik ichki gidrotexnik
inshootlari, 28000 km xo’jaliklararo sug’orish kanallari, ulardan 10712 km
betonlashgan va 170000 km xo’jalik ichki sug’orish kanallari (ulardan faqatgina
14% betonlashgan), 18000 donadan ortiq suv o’lchagichlari ishlatilmoqda.
Sug’oriladigan dalalarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 30000 km
xo’jaliklararo va 105000 km xujalik ichki kollektor-zovurlar, jumladan yopik-yotik
drenajlar 43000 km, 3645 dona tik drenaj mavjud. Sugorish tarmoqlarining foydali
ish koeffitsienti 0,58 ga teng, ya’ni olinadigan suvning 42% i isrof bo’lmoqda, bu
25 km
3
suv xajmini tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasida sug’oriladigan yerlar maydoni 4 mln. 250 ming
gektarni tashkil qiladi. Jumladan, asosiy almashlab ekish maydoni 3 mln. 464 ming
ga, ko’p yillik ekinlar 329 ming ga, (bog’lar 155ming ga, uzumzorlar 99 ming ga,
tutzorlar 67 ming ga, boshqa ekinlar 7 ming ga,tomorqa yerlari 451 ming ga),
vaqtincha zahira yerlar 48 ming ga, yaylovlar 44 ming ga, o’rmonlar 365 ming ga.
O’zbekiston Respublikasidagi sug’oriladigan yerlarning 65-66 % har xil
darajada sho’rlangan. Bu 2,8 mln. gektarni tashkil qiladi. Jumladan, kuchli
sho’rlangan yerlar maydoni 546 ming gektar, o’rtacha sho’rlangan yerlar 834 ming
gektar, kuchsiz sho’rlangan yerlar 1mln 460 ming gektarni tashkil qiladi.
Respublikaning umumiy suv resurslari asosan tabiiy holda shakllanadigan va
qayta tiklanadigan yer usti (daryo, soy), yer osti suvlaridan hamda xalq xo’jaligi

---

8
sohalarida suvni ishlatish yoki undan foydalanish jarayonida shakllanadigan va suv
manbalariga qaytariladigan oqova suvlardan tashkil topgan bo’lib, uning o’rtacha
ko’p yillik hajmi – yer usti suvlari - 13667 mln. m
3
, yer osti suvlari – 13530 mln.
m
3
va 23 - 25 mlrd. m
3
qaytariladigan oqova suvlardir. yer usti suvlarini 85%, yer
osti suvlarini 30% gacha miqdori qishloq xo’jaligida foydalaniladi. Respublikaning
asosiy suv manbalari: Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Zomin,
Sanzar, kichik daryo va soylar, 61 ta katta va kichik suv omborlari va yer osti suvli
qatlamlar va komplekslardir.