|
Grafiklar haqida tushuncha, statistikada ularning roli va ahamiyati
Statistik ma’lumotlarni keng omma uchun tushunarli, ta’sirchan, diqqatga sazovor va lo’nda qilib bayon etish juda muhimdir. Grafik usuli ana shu
maqsad uchun xizmat qilib, amalda keng qo’llanadi. Statistikada grafiklar deganda ijtimoiy hayot haqidagi
ma’lumotlarni shartli olingan me’yorda tuziluvchi har xil geometrik shakl va chiziqlar, predmetlarning tasvirlari (suratlari) hamda geografik xaritalarda nishonlangan shartli belgilar yordamida tasvirlash tushuniladi. Ular kishining diqqatini o’ziga tez jalb etish bilan birga ma’lumotlarni esda yaxshiroq saqlash, to’laroq va
chuqurroq tasavvur qilishga imkon beradi. SHuning uchun grafiklar iqtisodiy, madaniy va umuman ijtimoiy taraqqiyotning barcha sohalarida erishilayotgan yutuqlarimizni ommalashtirishda muhim qurol vazifasini o’taydi.
Grafik – bu statistik ma’lumotlar-ni ta’sirchan va jozibali qilib tasvir- laydigan geometrik shakldir
SHunday qilib, statistik ma’lumotlarni grafiklarda tasvirlash natijasida ularni soddalashtirish, ayonlashtirish, umumlashtirish, yakunlashtirish va pirovardida tasavvurimizn i
boyitish kabi muhim fazilatlarga ega bo’lamiz.
Bu usul turli hodisalarni taqqoslashda, ularni dinamikasi va o’zaro bog’lanishlarini tahlil qilishda,rejalarni, davlat buyurtmalarini bajarish ustidan nazoratni amalga oshirishda, o’rganilayotgan murakkab to’plamlarning tuzilishini tekshirishda, ayrim voqealarning yoyili sh
ko’lamini tasvirlashda qo’llanadi.
Grafiklarning turlari va asosiy elementlari
Grafiklar tuzilish shakli va qanday jarayonlarni tasvirlashi jihatidan har xil turlarga, tasnifiy guruhlarga bo’linadi.
Diagramma deganda statistik ma’lumotlarni geometrik shakllar yordamida tasvirlash tushuniladi. Agar ma’lumotlar shartli belgilarni geografik kartalarga tushirish yo’li bilan tasvirlansa, bunday grafiklar kartogrammalar deb ataladi. Kartodiagrammalar diagramma va
kartogrammalarning aralashmasidan tashkil topadi. Bu holda geografik kartalar hodisalarnin g
hududiy taqsimlanishiga qarab konturlarga (bo’laklarga) bo’linadi va ularda ma’lumotlarni tasvirlovchi diagrammalar keltiriladi. Kartogramma va kartodiagrammalar hodisalarning makonda (territoriyada) joylanishini tasvirlashda qo’llanadi.
Grafiklarning asosiy turi diagrammalardir. Ularni tuzayotganda ko’pincha yassi geometrik shakllar va chiziqlardan foydalaniladi.
Statistik ma’lumotlarni grafiklarda tasvirlash uchun avvalo masshtab qabul qilinadi va unga qarab shkala tuziladi.
Masshtab deb sonlar bilan ifodalangan ko’rsatkichlarni tekislikdagi tasviriy nisbatlarga aylantiruvchi shartli me’yorga aytiladi. U o’rganilayotgan hodisaning qanday miqdori tekislikdagi chiziqning bitta birligiga teng deb shartli ravishda qabul qilinganligini bildirad i.
Masalan, O’zbekistonda paxta yetishtirish diagrammasini tuzayotganda 1 mln.t. paxtani 1 santimetrga teng deb qabul qilsak, bu me’yor ushbu grafikning masshtabi hisoblanadi.
SHkala deganda shunday chiziq tushuniladiki, uning ayrim nuqtalari tasvirlanayotgan hodisaning ma’lum miqdorlariga teng bo’ladi va, demak, shu miqdor deb o’qilishi mumkin.
U
uchta elementdan iboratdir (4.2-tarh).
0 10 20 30 40 50
4.2-tarh. SHkala (teng me’yorli).
1)
shkala tayanchi deb ataluvchi chiziq; 2)
chiziqlar bilan nishonlanib ma’lum tartibda shkala tayanchiga joylashgan nuqtalar; 3)
shu nuqtalarga taalluqli sonlarni belgilovchi raqamlar.
SHkala tayanchining har bir nuqtasiga o’rganilayotgan hodisaning ma’lum miqdori mos keladi va, aksincha, hodisaning har bir miqdorini chiziqdagi ma’lum nuqta ifodalaydi. Masalan: 2000 yil O’zbekistonda 3.8 mln. tonna paxta hosili olingan edi. Agar masshtabni, yuqorid a
aytilganidek, 1 sm. 1 mln tonna paxtaga teng deb olsak, u holda shkala tayanchi chizig’i ning
sanoq boshlanadigan “0” nuqtasidan 3.8 sm uzoqlikda yotgan nuqtasi jami yetishtirilgan paxtani bildiradi yoki aksincha, 3.8 mln tonna paxta “0” nuqtasidan 3.8 sm olislikda yotgan nuqt a
orasidagi masofa o’lchami bilan tasvirlanadi.
SHkala tayanchi to’g’ri chiziqdan yoki egri chiziqdan iborat bo’lishi mumkin. SHunga qarab shkalalar to’g’ri chiziqli va egri chiziqli shkalalarga bo’linadi. To’g’ri chiziqli shkal aga
oddiy millimetrli chizg’ich (lineyka) misol bo’la oladi. Soatning tsiferblati esa egri chiziql i
shkalaga misoldir. Ko’p o’lchov asboblari yoysimon egri chiziqli shkalaga ega. Bundan tashqari shkalalar teng me’yorli va o’zgaruvchan me’yorli bo’lishi mumkin. Grafiklarni statistikada qo’llayotganda odatda teng me’yorli shkalalardan foydalaniladi. Tasvirlanayotgan miqdorlar bir- biridan keng ko’lamda farq qilsa, grafiklarni tuzishda o’zgaruvchan me’yorli shkalalar
ishlatiladi. Bu turdagi shkalalar qatoriga logarifmik yoki nimlogorifmli shkala kiradi. Und a
shkala tayanchidagi kesmalar tasvirlanayotgan miqdorlarning logarifmlariga proportsionaldir.
CHiziqli grafiklarni tuzayotganda odatda koordinat sistemasi yoki maydonidan foydalaniladi. Buning uchun koordinat o’qlariga shkalalar joylashtiriladi. Ayrim paytlarda shkalalar tayanchida nishonlangan nuqtalardan (ingichka) to’g’ri chiziq o’tkaziladi va natij ada
raqamli setka hosil bo’ladi (4.3-tarh). 70
60
50
40
30
10
0
5
10
15
20
25
30
35
45
4.3-tarh. Raqamli setka.
Raqamli setka statistik ma’lumotlarni grafiklarda aniqroq tasvirlash imkoniyatini yaratadi va ulardan foydalanishni birmuncha osonlashtiradi.
+uyida statistik grafiklarning tarkibiy elementlari tasvirlangan (4.4-tarh).
4.4-tarh. Statistik grafikning tarkibiy elementlari.
Endi eng muhim diagrammalarni chizish tartibi bilan yaqindan tanishib chiqaylik.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
