|
Qidir
Gravimetriya
Gravimetriya (
lotincha
: gravis — ogʻir va ...metriya) — tor maʼnoda ogʻirlik kuchini oʻlchash
usullari haqidagi fan. Keng maʼnoda (Nyuton mexanikasi doirasida) Yerning ogʻirlik kuchi
maydonini, Yer shaklini aniqlash maqsadida uning fazoviy oʻzgarishini, Yerning ichki tuzilishini,
uning ustki qismi geologik tuzilishini, baʼzi navigatsiya masalalarini yechish va b.ni oʻrganish bilan
shugʻullanadigan fan. Ogʻirlik kuchi — Yerning soʻtkali aylanishidan hosil boʻladigan gravitatsion
tortishuv va markazdan qochma kuchlaridan iborat. Ekvatorda markazdan qochma kuch
gravitatsion tortishuv kuchiga karaganda 288 baravar kichik, qutbda nolga teng. Shu sababli,
tortishuv kuchining qiymati, asosan, Yerning zichligiga, shakli va oʻlchamiga bogʻliq.
G.da tekshiriladigan asosiy fizik kattalik ogirlik kuchi tezlanishi g dir. Ogʻirlik kuchi tezlanishini
birinchi marta (taxminan 1590-yil). G. Galiley aniqlagan. Bu kattalikning oʻzgarishi geografik
kenglikka bogʻliq. Son qiymati jismning erkin tushish tezlanishi g ga teng boʻlgan ogʻirlik kuchi
kuchlanganligi (kuchning massa birligiga nisbati) Gallarda oʻlchanadi: 1 Gal=10^2 s/s2; uning
1000 dan bir ulushi milligal (mGal) deyiladi. Yer sirtida g ning qiymati 978,0 Gal dan (ekvatorda)
983,2 Gal gacha (qutblarda) oʻzgaradi. Ogʻirlik kuchi tezlanishi asosan gravimetrlarda oʻlchanadi.
Okeandagi gʻalayonlanmagan suv sathiga mos kelgani (W = W) geoid deyiladi va uni Yerning
shakli sifatida qabul qilinadi. Qulaylik maqsadida ogʻirlik kuchi (gravitatsiya) maydonini, sayyora
sirti boʻyicha qonuniy oʻzgara boruvchi u normal qismga hamda real g va normal tashkil
qiluvchilar orasidagi ayirmadan iborat boʻlgan anomal (ogʻirlik kuchi anomaliyasi deb yuritiluvchi)
Ag = g—u ga ajratiladi. Normal qismini odatda real Yer bilan birday massaga va aylanish tezligiga
ega boʻlgan hamda geoidga eng koʻp yaqin boʻlgan bir jinsli aylanish maydoni sifatida tasavvur
qilinadi.
1971-yilda Xalqaro gravimetrik sistema qabul qilingan. Unga koʻra ogʻirlik kuchining formulasi
1967-yildagi gravimetrik va sunʼiy yoʻldoshlar kuzatishlari majmuasi asosida hisoblangan
doimiylar bilan birga quyidagi koʻrinishga ega: u =978031,8(1+0,005302sin2(p
-0,0000059sin22(p) mGal.
Yer ogʻirlik kuchi maydoni normal tashkil qiluvchisining toʻliq oʻzgari-shi = 5,2 Gal. Yerda ogʻirlik
kuchi anomaliyalari (2—4) 102 mGal ga yetadi, markazdan qochma kuch hisobiga ogʻirlik kuchi
oʻzgarishi =3,3 mGal, Yerning bosiqligi tufayli ogʻirlik kuchi oʻzgarishi =1,8 mGal, ogʻirlik kuchinig
balandlik boʻyicha oʻzgarishi 1 m ga 3-10~’ mGal, Oy — Quyosh gʻalayonlanishlarining eng katta
qiymati =2,4-10 ʻ mGal.
G. yordamida neft-gaz tuzilmalari, boyliklari izlanadi va tekshiriladi. Yerning deformatsiyasi
Yerning qovushoqlik xususiyatlariga bogʻliqdir. Ushbu deformatsiyalarni oʻlchash orqali Yer ichki
qatlamlarining qovushoqligi hamda ichki tuzilishi haqida xulosa chiqarish mumkin. Muayyan r-
nning gravitatsion maydoni qiymatlarining oʻlchovlari yigʻindisi gravimetrik sʼyomkadir.
Gravimetrik sʼyomkada mayatnikli asboblar, gravimetrlar, gravitatsiya variometrlaridan
foydalaniladi. Toshkent astronomiya rasadxonasida 1901-yildan boshlab gravimerik tadqiqotlar
olib borilgan, natijada mingdan ortiq gravimetrik punktlar aniqlangan.
Sayyoralararo kosmik apparatlarning paydo boʻlishi G.ning qoʻllanish sohasini kengaytirdi.
Tushiriluvchi kosmik apparatlar ogʻirlik kuchini bevosita Oy sirtida, Mars va Veneraning sunʼiy
yoʻldoshlari esa bu sayyoralar atrofida oʻlchadi. Keyingi yillarda Yupiter va Saturnning
gravitatsion maydonlarini tadqiq qilish boshlandi.
OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Bu maqolada
boshqa til boʻlimlariga ishorat
yoʻq.
Siz ularni topib va ushbu maqolaga qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz mumkin.
Ushbu maqola
chaladir
. Siz uni
boyitib, (https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Gravim
etriya&action=edit)
Vikipediyaga
yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani
aniqrogʻiga
almashtirish kerak.
Adabiyotlar
Soʻnggi tahrir 2 kun avval
PlanespotterA320
tomonidan amalga oshirildi
"
https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Gravimetriya&oldid=2549386
"
dan olindi
Do'stlaringiz bilan baham: |
