Qaytar va qaytmas reaktsiyalar

Le-Shatele printsipi.
Temperatura o’zgarganda muvozanatning siljish tomoni Vant-Gaff qonuni bilan topiladi. Bu qonun har qanday muvozanat sistemalariga ham oiddir:
Agar muvozanatda turgan sistemaning temperaturasi o’zgarsa, temperatura qurilganda sistemaning muvozanati issiqlik yutilii bilan boradigan protsess tomoniga, temperatura pasayganda esa teskari tomonga siljiydi.
Bu qonun qaytar reaktsiyalarga nisbatan olinganda, temperaturaning ko’tarilishi muvozanatni endotermik reaktsiya tomoniga, temperaturaning pasayishi esa muvozanatni teskari tomonga siljitadi, demakdir.
2 HJ ↔ H₂ + J₂ – 12 kkal
Temperatura ko’tarilishi bilan muvozanat o’ngga tomon siljiydi, aralashmada vodorod bilan yod kontsentratsiyasi ortadi, HJ kontsentratsiyasi esa kamayadi.
Sulfit angidrid va kisloroddan sulfit angidrid hosil bo’lish reaktsiyasi issiqlik chiqishi bilan boradigan reaktsiyaga misol bo’ladi.
2 SO₂ + O₂ = 2SO₃ + 46 kkal
Bu reaktsiyada muvozanat chap tomonga siljiydi, chunki teskari reaktsiya issiqlik yutilishi bilan boradi. Muvozanatni o’ng tomonga siljitish uchun, ya‘ni reaktsion aralashmada SO miqdorini oshirish uchun temperaturani pasaytirish kerak.
Vant-Gaff qonuni muvozanatda turgan sistemaga har xil faktorlarni ta‘sirini aniqlab beruvchi va Le-Shatele printsipi deb ataluvchi umumiy qonunning xususiy holigadir. Bu printsipni ximiyaviy muvozanatga tatbiq etilganda quyidagicha ta‘riflash mumkin:
Sistema ximiyaviy muvozanat holatida turgan sharoitlardan biri. Masalan, temperatura va bosim yoki kontsentratsiya o’zgartirilsa, muvozanat qilingan o’zgarishga qarshilik ko’rsatuvchi reaktsiya tomoniga siljiydi. Barcha kimyoviy reaksiyalarni ikkiga qaytar va qaytmas reaksiyalarga bo’lish mumkin. Faqat bir yo’nalishda boradigan reaksiyalar qaytmas reaksiyalar deyiladi. Reaksiya natijasida ko’p miqdorda issiqlik ajralib chiqsa, gaz modda, cho’kma yoki oz dissotsilanadigan moddalar hosil bo’lsa, bunday reaksiyalar amalda qaytmas bo’ladi: