Qarshi muhandislik iqtisodiyot

2. Gazlarning tarkibini tahlil qilishning xromotografik usullari.
Gaz analizatorlarining ko‘rib o‘tilgan hamma turlari gaz aralashmasidagi 
faqat bitta komponentning konsentratsiyasini aniqlashga imkon beradi. 
Xromatografik gaz analizatorlari (xromatograflar) ulardan farqli ravishda gaz 
aralashmasini to‘la tahlil qilishga, ya’ni bu aralashmani tashkil etuvchi hamma 
gazlarning konsentratsiyasini aniqlashga imkon beradi. 
Xromatografik ajratish yo‘li bilan ko‘p komponentli gaz aralashmalarini 
tahlil qilish uchun mo‘ljallangan asboblar 
xromatograflar deb ataladi.
Ularning 
prinsipial sxemasi 43.1-rasmda keltirilgan. 
43.1– rasm. 
Xromatografik gaz analizatorining sxemasi

---

207 
O‘lchash jarayoni xromatografda ikki bosqichda o‘tadi: oldin aralashma 
alohida 
komponentlarga 
ajratiladi, 
so‘ngra 
aralashmadagi 
har 
qaysi 
komponentning miqdori o‘lchanadi.Gaz aralashmasini ajratish kolonkasi 2 da sodir 
buladi.
Bu kolonka yupqa naychadan iborat bo‘lib, o‘z sirtidagi gazlarni ushlab 
olish va tutib turish xususiyatiga ega bo‘lgan modda — sorbent bilan to‘ldirilgan 
bo‘ladi. Tahlil qilinayotgan gazning dozator 1 da o‘lchab olingan porsiyasi davriy 
ravishda eltuvchi gaz deb ataladigan yordamchi gazning uzluksiz oqimiga berib 
turiladi. Kolonka orqali aralashma porsiyasi haydalganida tegishli komponentlarga 
ajraydi. Ajralish gazlarning turlicha absorbsiyalanishi tufayli yuz beradi. 
Absorbsiyalanish qancha yuqori bo‘lsa, eltuvchi gaz molekulalarini sorbent 
sirtidan shuncha qiyinlik bilan ajratib oladi. Shuning uchun eltuvchi gaz kolonkaga 
to‘xtovsiz kirib turib, undan kompomentlarni navbati bilan siqib chiqaradi: oldin 
aralashmaning kuchsiz absorbsiyalanadigan komponenti, so‘ngra qolganlarini. 
Shunday qilib, kolonkadan haqiqatan olganda binar aralashma chiqadi, uning 
komponentlardan biri eltuvchi bo‘lib, boshqasi tahlil qilinayotgan aralashma 
bo‘ladi. Binap aralashmalar detektor 3 yordamida tahlil qilinadi. Detektorlarning 
eng ko‘p tarqalgan turlaridan biri termokonduktometrik gaz analizatorlaridir. 
Detektorning chiqish signali qayd etuvchi asbob 4 ga beriladi. 
Gazlarni tahlil qilish uchun gaz absorbsion va gaz taqsimlash 
xromatografiya usullari eng ko‘p tarqalgan. Bularning birinchisida harakatchan 
faza — gaz va qo‘zg‘almas faza — maydalangan qattiq modda bo‘ladi. Ikkinchi xil 
asboblarda harakatchan faza — gaz va qo‘zg‘almas faza — g‘ovak asosga 
surkalgan suyuqlik bo‘ladi. Gaz-absorbsion xromatograflarda komponentlarning 
ajralishiga ularning qo‘zg‘almas qattiq faza sirtiga turlicha absorbsiyalanishi, gaz 
taqsimlash xromatograflarda esa qo‘zg‘almas suyuq fazada turlicha erishi sabab 
bo‘ladi. 
43.2 – rasm. Gaz aralashmasini komponentlarga xromatografik tarzda