Qarshi muhandislik iqtisodiyot

Fotokalorimetrik gaz 
analizatorlari 
Bu 
gaz 
analizatorlarida 
erigan 
moddaning konsentratsiyasi eritma yoki 
lentaning 
jadal 
bo‘yalishiga 
qarab 
aniqlanadi. 
Suyuqlikli 
va 
lentali 
fotokalorimetrik 
gaz 
analizatorlari 
gazlarning 
mikrokonsentratsiyasini 
aniqlash uchun ishlatiladi. Bu gazlar (H
2
S, 
SO
2
, NH
3
, Cl
2
, NO, NO
2
) maxsus 
tanlangan reaktivlar bilan rangli reaksiyaga 
kirishadi. Bu asboblarning fizikaviy asosi 
Buger — Lambert — Ber qonunidir. 
Bo‘yalgan komponentlar (yoki reaksiyaga 
kirgan gaz massasi) ning konsentratsiyasi 
quyidagi ifoda buyicha aniqlanadi: 
C=D
λ
/(ε
λ
∙l
λ
)
, (41.1) 
41.2– rasm. Fotokolorimetrik gaz 
analizatorining sxemasi

---

201 
bu yerda D
λ
— optik zichlik: 
ε
λ
— yutilish koeffitsiyenti; 
1
λ
—kyuvetning 
uzunligi. 
Fotokalorimetrik tahlil qilish usuli yuqori sezgirlikka va tanlovchanlikka 
ega. Bu usul sezgirligining yuqoriligi tahlil qilinadigan komponentni eritmada yoki 
indikator lentasida yig‘ish imkoniyati borligi bilan belgilanadi. Usulning 
tanlovchanligi yuqoriligiga tahlil qilinayotgan komponent bilan reaktiv-indikator 
o‘rtasidagi reaksiya sabab bo‘ladi. 
41.2-rasmda eritma yoki gaz davriy ravishda uzatiladigan FKG turidagi 
fotokalorimetrik gaz analizatorining sxemasi ko‘rsatilgan. Asbobda ikki optik 
kanal: ish va taqqoslash kanallari bo‘lib, ularning ichida ish kyuveti 4 va 
taqqoslash kyuveti 12 joylashtirilgan. 
Absorbsiyalovchi eritma bak 15 dan nasos yordamida taqqoslash kyuveti 
orqali dozator 6 ga haydaladi. Dozatorda to‘kish naychasi 7 bor bo‘lib, u orqali 
ortiqcha eritma bakka qaytib qo‘yiladi. Buyruq beruvchi rele belgilaydigan teng 
vaqt oraliklarida elektromagnit klapan 3 ishga tushadi, u kyuvet 4 dagi ishlab 
bo‘lgan eritmani bakka chiqarib yuboradi, bu yerda eritma regeneratsiyalanadi. 
Kyuvetlar bo‘shatilganidan keyin klapanlar 5 va 8 ishga tushib, dozator ular 
yordamida eritma beruvchi quvurchadan uziladi va ayni bir vaqtda kyuvet 4 bilan 
birlashib, unga eritmaning o‘lchangan hajmini quyadi. Klapanlar 5 va 8 dozatorni 
yangi eritma bilan to‘ldirish uchun dastlabki vaziyatlariga qaytadi. Kyuvet 4 da 
eritmaning yangi berilgan porsiyasi orqali tekshirilayotgan gaz chiqib ketganidan 
keyin rangli reaksiya sodir bo‘ladi. Ma’lum vaqt tutib turilganidan keyin buyruq 
relesi klapan 3 ni ochadi va navbatdagi sikl boshlanadi. Har ikkala kyuvet orqali 
yoritish lampasi 2 dan linza 1 orqali yorug‘lik oqimi o‘tadi. Kyuvetlarning 
orqasida fotoelementlar 9 va 14 joylashgan bo‘lib, ular kyuvetlardagi eritmalardan 
o‘tgan yorug‘lik oqimlarini qabul qiladi. Fotoelementlar elektron kuchaytirgich 10 
ning chiqishiga differensial tarzda ulangan bo‘lib, u ikki fotoelementning 
signallari farqini kuchaytiradi. Kuchaytirilgan signal reversiv dvigatel 11 ning 
boshqaruvchi chulg‘amiga keladi, dvigatel kompensatsiyalovchi optik pona 13 ni 
kyuvet 12 ning optik kanalida har ikki fotoelement bir xildigi yoritilganlikka ega 
bo‘lganiga qadar kerakli yo‘nalishda siljitadi. Optik ponaning surilish kattaligi va u 
bilan bog‘liq bo‘lgan asbob ko‘rsatkichining surilish kattaligi tekshirilayotgan 
gazdagi aniqlanadigan komponent konsentratsiyasining o‘lchovi bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish xonalari havosidagi xlor qoldiqlarini o‘lchash diapazonidan 
±20% xatolik bilan aniqlashga imkon beradigan gaz analizatorlaridan sanoat FKG-
ZM turidagi fotokalorimetrik analizatorlarni chiqaradi. 
Asbobsozlik sanoati FSL turidagi fotokalorimetrik gaz analizatorlarini 
chiqaradi. Uning ishlashi kimyoviy reaksiya natijasida hosil bo‘lgan lentadagi 

---

202 
dog‘dan qaytgan yorug‘lik oqimini etalon yorug‘lik oqimi bilan taqqoslashga 
asoslangan. 
FSL turidagi lentali gaz analizatorlarining boshqa rusumlari ishlab chiqarish 
xonalari va texnologik liniya havosidagi fosgen, vodorod sulfid, sianid kislotani 
aniqlash uchun chiqariladi. Ishlab chiqarish xonalarining havosidagi ammiak 
miqdorini 0—3•10
-3
va 0—3• 10
-2
% chegarasida aniqlash uchun FSL1, 107 turidagi 
fotokalorimetrik gaz analizatorlari chiqariladi. 
Lentali fotokalorimetrik gaz analizatorlari uchun ish eritmasi sarfining juda 
kamligi va u bilan bog‘liq bo‘lgan yuqori sezgirlikka erishish osonligi 
xarakterlidir, chunki gazlarning reaksiyaga kiruvchi miqdori bilan erigan 
miqdorining nisbati juda katta bo‘lishi mumkin. Biroq lentaning sirti bir jinsli 
bo‘lmaganligi va boshqa bir qancha omillar ta’siri tufayli lentali fotokalorimetrik 
gaz analizatorlarining xatoligi suyuqlikli fotokalorimetrik gaz analizatorining 
xatoligidan yuqoridir.