Qarshi muhandislik iqtisodiyot

2. Sath o‘zgarishiga asoslanib ishlaydigan sarf o‘lchagichlar. 
O‘zgaruvchan sathli sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi 
suyuqlikning 
idish tubidagi yoki uning yon devorlaridagi teshikdan erkin oqib chiqishidagi sath 
balandligini o‘lchashga asoslangan. Bu asboblar kimyo va boshqa sanoatlarda juda 
agressiv suyuqliklar sarfini o‘lchashda, shuningdek, gaz bilan aralashgan 
pulslanuvchi oqim va suyukliklar sarfini o‘lchashda ishlatiladi. O‘zgaruvchan 
sathli sarf o‘lchagichlar barcha hollarda suyuqlik sarfnni atmosfera bosimida 
o‘lchaydi, shuning uchun, bu asboblarning ishlatilishi cheklangan. 
O‘zgaruvchan sathli sarf o‘lchagichlar tarkibiga qabul qiluvchi sig‘im (idish) 
va suyuqlik sath balandligini o‘lchaydigan asbob kiradi. Sath balandligi 
o‘lchagichi sifatida istalgan sath balandligini o‘lchash asbobi ishlatilishi mumkin. 
Qabul qiluvchi sig‘im sifatida esa dumaloq (diafragma) yoki tirqish teshikli 
silindrik yoxud to‘rtburchak idish xizmat qiladi. Bunday idishlardagi suyuqlik sarfi 
uning sath balandligi bo‘yicha aniqlanadi. Diafragma idish tagida yoki uning yon 
devorlarida joylashishi mumkin, lekin suyuqlik sathi u oqib chiqadigan teshikdan 
yuqorida bo‘lishi lozim. Tirqishning teshiklari idishning faqat yon devorlarida 
joylashgan bo‘lishi kerak, bu holda idishdagi suyuqlik sathi teshikning ustki 
chetidan baland bo‘lmasligi lozim. 
1
Н
2
3
4
5
6
7
Сиқилган
ҳаво
22.5 – rasm. Suyuqlik oqib chiqadigan tirqish teshikli sarf o‘lchagich. 
 
22.5-rasmda ko‘rsatilgan sarf o‘lchagich ikki shtutserli to‘rt-burchak idish 2 
dan iborat. Shtutserlardan biri idishning yonida joylashgan bo‘lib, suyuqlikni 
kiritish uchun, ikkinchisy esa pastda joylashgan bo‘lib, suyuqlikning oqib chiqishi 
uchun xizmat qiladi. Idish ichki tomonidan to‘siq bilan bo‘lingan, bu to‘siqqa 
profillangan teshikli shchit germetik ravishda mahkamlangan. Idishdagi suyuqlik 
oqib chiqadigan tirqish oldiga muhofazalovchi g‘ilofli pyezometrik naycha 1 
cho‘ktiriladi. Haydalgan havo miqdori nazorat stakanchasi 4 yordamida 

---

121 
tekshiriladi. Havo bosimi reduktor 6 orqali o‘zgarmas qilib saqlanib turiladi va 
manometr 5 bilan o‘lchanadi. Filtr 7 havoni tozalaydi. Pyezomstrik naychadagi 
bosim tirqish oldidagi suyuqlik ustunining zichligi va balandligi bilan, demak, 
suyuqlikning massaviy sarfiga bog‘liq. Pyezometrik naychadagi gidrodinamik 
bosimning qiymati difmanometr 3 bilan o‘lchanadi. 4.5-rasmda keltirilgan sarf 
o‘lchagichning xususiyatlaridan biri ikkilamchi asbob shkalasining bo‘linmalari 
tengligidadir. 
Tirqishli sarf o‘lchagichda suyuqlikning hajmiy sarfi quyidagi tenglama 
bilan aniqlanadi: 
L
S
a
Q
x
0
43
,
4



(22.11) 
bu yerda, а – sarf koeffitsiyenti; S
0
 – tirqishning yuzasi; L – tirqishdagi suyuqlikning balandligi. 
Tirqishli sarf o‘lchagichning sarf koeffitsiyenti tirqishning geometrik 
shakliga, ayniqsa kirish qismidagi qirraning o‘tkirligiga bog‘liq. Taqribiy hisobda 
sarf koeffitsiyenti 
а
ning qiymatini 0,6 ga teng deb qabul qilinadi. Sarf 
koeffitsiyentining aniq qiymati asbobning o‘zini darajalashda aniqlanadi. 
Tirqishli sarf o‘lchagichlarda bosim difmanometr orqali o‘lchanadi. Sarf 
o‘lchagich bilan difmanometr o‘rtasidagi pnevmatik nayning uzunligi 35 m dan, 
difmanometr va ikkilamchi asboblarni ulovchi nayning uzunligi esa 300 metrdan 
oshmasligi kerak. O‘lchash chegarasi 10...50 m
3
/soat bo‘lgan qurilmaning asosiy 
xatosi ±3,5%.
 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Bosimlar farqlari o‘zgarmas bo‘lgan sarf o‘lchagichlar. 
2. Qalqovichli rotametr sxemasi
3. Ko‘rsatishlarni masofaga elektr differensial – transformator yordamida 
uzatadigan rotametr sxemasi
 
4. Sath o‘zgarishiga asoslanib ishlaydigan sarf o‘lchagichlar. 
5. Suyuqlik oqib chiqadigan tirqish teshikli sarf o‘lchagich. 

---

122