Qarshi muhandislik iqtisodiyot

2. Hajmiy hisoblagichlar. Tezlik hisoblagichlari. 
Suyuqlik va gazlar miqdorin o‘lchashga mo‘ljallangan hisoblagichlar 
o‘zlarining ishlash prinsipiga ko‘ra hajm, tezlik va vazn hisoblagichlariga 
bo‘linadi. Ko‘proq hajm va tezlik hisoblagichlari ishlatiladi. Gaz miqdorini 
o‘lchashda hajm hisoblagichlaridan foydalaniladi. 
Vaqt oralig‘i t
1
— t
2
dagi oqim, massa va energiya yig‘indisini ko‘rsatuvchi 
o‘lchash asbobi hisoblagich deb ataladi. Hisoblagichlar o‘z funksiyasini quyidagi 
ifodaga muvofiq bajaradi: 



d
g
Q



2
1
(20.1) 
bu yerda, Q — vaqt oralig‘ida sarflanadigan modda mikdori; g — vaqt birligi ichida modda yoki 
energiya sarfi. 
Hajm hisoblagichlari modda miqdorini hajm bo‘yicha, tezlik hisoblagichlari 
esa oqim tezligi bo‘yicha o‘lchaydi. Ikkala hisoblagich ham moddaning asbob 
ishlab turgan vaqtda undan o‘tgan umumiy miqdorini ko‘rsatadi. Ma’lum vaqt 
oralig‘idagi modda miqdorini aniqlash uchun olingan vaqt oralig‘ining boshlanishi 
va 
oxiridagi 
hisoblagich 
ko‘rsatishini 
belgilash 
kerak. 
Hisoblagich 
ko‘rsatishlarining farqi shu vaqt oralig‘i ichida asbobdan o‘tgan modda miqdoriga 
teng bo‘ladi. 
Hajm hisoblagichlarining ishlash prinsipi 
suyuqlik yoki gaz oqimi muayyan 
miqdorga — porsiya (doza) larga bo‘linib sarflanishi va bu porsiyalar sonini 
hisoblash yo‘li bilan sarflanayotgan modda miqdorini aniqlashga asoslanadi. 
Sarflanayotgan porsiyalar soni yig‘indisi hisoblash mexanizmi yordamida 
aniqlanadi. Hajm hisoblagichlari asosan toza, mexanik aralashmalarsiz bo‘lgan 
suyuqlik va gazlar miqdorini o‘lchashga mo‘ljallangan. Ularning asosiy afzalliklari 
o‘lchash xatoligining kichikligi va o‘lchash chegarasining kattaligidir. 
Tuzilishiga ko‘ra hajm hisoblagichlari ovalsimon shesternyali, rotatsion, 
porshenli, diafragmali, barabanli va boshqa xil turlarga bo‘linadi. 
Suyuq moddalar miqdorini o‘lchash uchun ovalsimon shesternyali va 
porshenli hisoblagichlar keng qo‘llaniladi. 20.1-rasmda ovalsimon shesternyali 
hisoblagichning prinsipial sxemasi ko‘rsatilgan. 

---

108 
I
1
II
2
1
III
1
2
IV
3
2
V
2