Qarshi muhandislik iqtisodiyot

 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.Zoldirli qovushqoqlik o‘lchash vositalari. 
2.Erkin tushuvchi sharchali avtomatik viskozimetrning sxemasi.
 
3.Rotatsion qovushqoqlik o‘lchash vositalari. 
4.Rotatsion viskozimetr.
 

---

182 
37-MAVZU.VIBRATSION QOVUSHQOQLIK O‘LCHASH VOSITALARI.
Reja 
1.
Vibratsion qovushqoqlik o‘lchash vositalari.
Keyingi yillarda katta o‘lchash chegaraga, yuqori sezgirlikka va aniqlikka 
ega bo‘lgan, shuningdek, har xil sharoitlarda turli muhitlarni tahlil qiluvchi 
umumiy afzalliklarga ega bo‘lgan tebranishli viskozimetrlar keng tarqalmoqda. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tebranishli viskozimetrlarning ishlash prinsipi 
nazorat qilinayotgan 
muhitga cho‘ktirilgan sezgir element tebranishi so‘nish darajasining shu muhit 
qovushoqligiga bog‘liqligiga asoslangan. Tuzilish jihatdan tebranishli asboblar 
elektromagnitli va ultratovushli bo‘ladi. Elektromagnitli (past chastotali) 
viskozimetrlari 1 kGs gacha va ultratovushli asboblar 10—1000 kGs chastotalarda 
ishlaydi. 
37.1-rasmda ko‘rsatilgan elektromagnit tebranishli viskozimetrning ishlash 
prinsipi quyidagicha. Idish 6 dagi nazorat qilinayotgan suyuqlikka sezgir element 
— po‘lat plastinka 3 ning bur uchi tushiriladi. Uning yuqorigi qismi maxsus 
qisqichli asbob 2 ga mahkamlangan. Idish 6 termostatlovchi qurilma 7 ga 
o‘rnatiladi. Elektromagnit 1 yordamida po‘lat plastinka 3 rezonans tebranishli 
harakatga keltiriladi. Tekshirilayotgan suyuqlikning qovushoqligini o‘lchashda 
37.1 – rasm. Elektromagnit tebranishli viskozimetrning sxemasi

---

183 
po‘lat 
plastinka 
tebranishlarining 
amplitudasi 
o‘zgaradi. 
Bu 
o‘zgarish 
elektromagnit datchiklar 5 yordamida qabul qilinadi. Datchiklarda induksiyalangan 
kuchlanish to‘g‘rilanib, o‘lchash asbobi 4 ga uzatiladi, asbob qovushoqlik birligida 
darajalangan. Ular qovusholikni ±3 ... 5% xatolik bilan o‘lchaydi. 
Ultratovushli viskozimetrlar universal hisoblanadi. Bu asboblar katta 
o‘lchash chegarali, yuqori aniqlik, inersiyasizlik, harakatlanuvchi qismlarining 
yo‘qligi kabi afzalliklarga ega. Lekin bu asboblar murakkab elektron qurilmalardan 
iborat bo‘lganligi sababli ularning ishlatilishi cheklangan. 
Ultratovushli viskozimetrlar ultratovushlarning muhit qovushoqligiga qarab 
yutilishiga asoslangan. 37.2-rasmda ultratovush tebranishlarining so‘nish tezligini 
o‘lchaydigan ultratovushli viskozimetrning sxemasi ko‘rsatilgan. 
Magnitostriksion materialdan yasalgan plastina 1 gilza Z ga mahkamlangan. 
Plastinaning pastki qismi qovushoqligi o‘lchanayotgan suyuqlikka tushirilgan. 
Gilzada impulslar generatori 4 dan ta’minlanadigan uyg‘otish g‘altagi 2 bor. 
G‘altakka uzunligi 20 mks ga yaqin impuls yuboriladi, natijada plastinada 
bo‘ylama tebranishlar yuz beradi. Tebranishli chastotasi, plastina geometriyasi 
orqali, so‘nish amplitudasi esa suyuqlik qovushoqligi orqali aniqlanadi. Impulsni 
yuborish bilan bir vaqtda ko‘chaytirish va detektorlash operatsiyasi kuchaytirgich 5 
va detektor 6 da bajariladi, natijada trigger generatorini berkitadi. Plastinaning 
tebranishida teskari magnitostriksion samara tufayli g‘altakda plastinaning 
tebranish chastotasiga teng bo‘lgan kuchlanish (EYK) hosil bo‘ladi. 
U=U
m
exp(-aτ)∙sin(wτ),
(37.1) 
37.2 – rasm.Ultratovushli viskozimetrning sxemasi 

---

184 
bu yerda, U — g‘altak uchlaridagi kuchlanish; U
m
— kuchlanishning boshlangich amplitudasi; 
а
— tebranishning suyuqlik qovushoqligiga bog‘liq bo‘lgan so‘nish koeffitsiyenti; τ—vaqt; 
w—
plastinaning tebranish chastotasi.
Bu kuchlanish impulslar generatorini plastina tebranishlarining so‘nishi 
tugaguncha berkitib turadi, shundan so‘ng generator qayta uygonadi. 
Shunday qilib, so‘nish jadalligining o‘lchovi impulslar generatorining 
ketma-ket uyg‘onishidagi vaqt oralig‘i kattaligidan iborat. Suyuqlik qovushoqligi 
qancha katta bo‘lsa, impulslar orasidagi vaqt oralig‘i shuncha kichik bo‘ladi. 
O‘lchash signali detektordan ikkilamchi asbob 7 ga keladi. 
Qovushoqlik birligida darajalangan o‘lchash asbobi impulslar intervalining 
o‘rtacha qiymatini o‘lchaydi. Asbobning o‘lchashdagi xatoligi ±1%. 
Ultratovushli viskozimetrlar texnologik oqimlardagi turli suyuqliklarni 
uzluksiz nazorat qilish uchun ishlatiladi. Bu viskozimetrlarning o‘lchash chegarasi 
0,0001...100 Pa∙s 
Tebranishli, ayniqsa, ultratovushli viskozimetrlarning qo‘llanilish sohasi 
Nyuton suyuqliklari bilan cheklab qo‘yiladi, bu suyuqliklarning qovushoqligi 
mexanik ta’sir jadalligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Nyuton suyuqliklarda ular kamaytirib 
ko‘rsatadi, bu holda ham ulardan faqat qovushoqlik indikatorlari sifatidagina 
foydalanish mumkin. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Vibratsion qovushqoqlik o‘lchash vositalari. 
2. Elektromagnit tebranishli viskozimetrning sxemasi. 
3.Ultratovushli viskozimetrning sxemasi.