Qarshi muhandislik iqtisodiyot

o‘lchash sxemasi 

---

130 
Bu o‘lchagichning asosiy kamchiligi — shkalasining teskariligi va tros 
og‘irligining o‘zgarishi hisobga olinmasligi, baland idishlarda hisoblash qiyinligi 
va hokazo. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlarning turli modfikatsiyalari mavjud. Ular bir-
biridan tuzilishi, o‘lchash xarakteri (uzluksiz yoki qayd qiluvchi), masofaga uzatish 
tizimini (pnevmatik, elektr va boshqalar) ishlatish shartlari va boshqa xususiyatlari 
bilan farq qiladi. 
Idishdagi suyuqlik sathini o‘zgarishiga qarab qalovichning siljishini 
kamaytirish maqsadida chiziqli tavsifga ega bo‘lgan davriy cho‘kadigan silindrik 
qalqovichdan foydalanish mumkin.
Davriy 
cho‘kadigan 
qalqovichli 
satx 
balandligi 
o‘lchagichning 
ishlash 
prinsipi 
qalqovich 
(buyka) 
massasining 
suyuqlikka, 
cho‘kish 
chuqurligiga 
qarab 
o‘zgarishiga 
asoslangan. Bunday sath o‘lchagichlarning sezgir 
elementi og‘ir jism (masalan, silindr), ya’ni idish 
ichida vertikal osilgan va nazorat qilinayotgan 
suyuqlikka 
qisman 
botirilgan 
(25.3-rasm) 
qalqovichdan iborat. Qalqovich bikrligi С bo‘lgan 
va qalqovichga ma’lum kuch bilan ta’sir etadigan 
elastik ilgakka mahkamlangan (25.3-rasmda 
bunday element prujinadir). Suyuqlik sathini 00 
xolatidan h ga orttirilsa, itaruvchi kuch ortadi. Bu 
buykani 
х
xolatiga ko‘tarishga olib keladi, bu 
yerda, uning ko‘tarilishi bilan 
cho‘kish kamayadi, ya’ni xo‘zgaradi, shu kuch bilan ilgak buykaga ta’sir qiladi. O‘zgarish buykaning 
cho‘kishi h—x ga ortishi natijasida itarish kuchining o‘zgarishiga teng: 
 x∙C=(h-x)ρ
c
∙g∙F-(h-x)ρ
г
∙g∙F
(25.8) 
bu yerda, С — ilgakning bikrligi; ρ
c
, ρ
г
 —suyuqlik va gazning zichligi; F — qalkovich ko‘ndalang 
kesimining yuzi. 
Bunday qalqovichli sath o‘lchagich statik tavsifining ifodasini osonlik bilan 
topish mumkin: 
F
g
C
h
x
г
c





)
(
1


(25.9) 
Shunday qilib qalqovichli sath o‘lchagichning statik tavsifi chiziqlidir, bu 
yerda, uning sezgirligi Ғ ni orttirish bilan yoki ilgakning bikrligi S ni kamaytirish 
bilan orttirilishi mumkin. 
25.3 – rasm. O‘zgaruvchan