Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

Variant – 7. Nuqtalar. Koordinatalar. Х, м У, м 1 5100,00 8500,00 2 4783,12 9277,58 3 4115,12 8960,12 4 4340,00 8286,17 1 5100,00 8500,00 Variant – 9. Nuqtalar. Koordinatalar. Х, м У, м 1 5700,00 9500,00 2 5345,84 10369,06 3 4599,25 10014,25 4 4850,59 9261,02 1 5700,00 9500,00

Variant – 8. Nuqtalar. Koordinatalar. Х, м У, м 1 5400,00 9000,00 2 5064,48 9823,32 3 4357,19 9487,19 4 4595,29 8773,60 1 5400,00 9000,00 Variant – 10. Nuqtalar. Koordinatalar. Х, м У, м 1 6000,00 10000,00 2 5627,60 10914,80 3 4841,32 10541,32 4 5105,88 9748,44 1 6000,00 10000,00

Amaliy mashg’ulot № 6.

Mavzu – Teodolit s'yomkasi planini tuzish va rasmiylashtirish.

Amaliy mashg'ulot maqsadi: Teodolit yo'li koordinatalarini hisoblash jadvali (4.1-jadval) asosida teodolit yo'lining planini tuzish va ularni talabalarga o'rgatishdan iborat.

Kvadrat kataklarini yasab bo'lgach, plan mashtabi va teodolit yo'li nuqtalaririnining koordinatalari bo'yicha kvadrat uchlarining koordinatalari belgilanadi.

Koordinatalari bo'yicha poligon uchlarining plandagi o'rnini belgilash uchun jurnal (4.1-jadval) dan avvalo, koordinatalar qiymatiga va ishorasiga qarab nuqta joylashtiriladigan kvadrat aniqlanadi. So'ngra kvadrat tomonlari bo'yicha absissa va ordinatalarning butun qiymatlarini emas, balki faqat ularning kvadrat tomoni uzunligi bilan bo'lgan ayirmalari quyiladi. Masalan №4 nuqtaning koordinatalari, х = 6058,21, у = 7626,62 shu nuqta joylashadigan kvadratning pastki chap uchining koordinatalari х = 6000, у = 7600 demak kvadratning shu uchidan yuqoriga х₁ – х = 58,21 m; у₁ – у = 26,62m o'lchab qo'yib topilgan nuqtalardan kvadrat tomonlariga parallel chiziqlar chiqarsak, ularning kesishidan №4 nuqtaning plandagi o'rni hosil bo'ladi. Qolgan nuqtalar ham shu tariqa topiladi.

Planda nuqtalarning o'rni to'g'ri topilganini tekshirish uchun ketma ket topilgan ikki nuqta oralig'i sirkul' bilan o'lchanib jurnaldagi gorizontal chiziq uzunligi bilan solishtiriladi. Agar ular mos kelsa nuqtalar to'g'ri topilgan bo'ladi. Aks holda nuqta o'rni qaytadan topiladi. Planda har bir nuqta yoniga uning tartib raqami yoki nomi yoziladi.

Planda hamma nuqtalar o'rni topilganidan so'ng, s'yomka natijalarini (situatsiyani) plangatushirishga o'tiladi. Joyda tafsilotlar qanday usulbilan s'yomka qilingan bo'lsa, shunday usul bilan planga tushiriladi. Abris yordamida, perpendikulyarlar usuli bilan s'yomka qilingan nuqtalarni mashtab chizg'ichi yordamida tushiriladi.

Qutbiy koordinatalar usuli bilan s'yomka qilingan nuqtalarni transportir va mashtab chizg'ichi yordamida belgilaydilar.

Burchak kestirish usuli bilan planga olingan nuqtalarni planda transportir va mashtab chizg'ichi yordamida topiladi.
Amaliy mashg’ulot № 7.

Mavzu – Nivelirlash jurnalini ishlab chiqish.

Amaliy mashg'ulot maqsadi: Nivelirlash jarayonidagi kameral hisob - kitob ishlarini talabalarga mukammal o'rgatishdir.

Nivelirlash jarayoni tugagandan so'ng, talabalar nivelirlash natijalarini hisoblash ishiga o'tadilar. Bu jarayon nivelirlash jurnalini ishlab chiqishdan iboratdir (7.1-jadval).

Texnik nivelirlash jurnali.

7.1-jadval.

Bekat №	Nuqta tartib №	Reykadan olingan sanoq (mm)			Nisbiy balandlik (mm)			Asbob gorionti HGor. (m)	Nuqta baland-ligi Hi (m)
		Orqa (a)	Oldingi (b)	Oraliq ©	Hisob-langan, hH	O'rtacha, ho'rt.	To'atilgan hTuz.
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1	ПК0	1341 6121	276 5060		+ 1065 + 1061	- 1 +1063	+1062		163,502 164,564
2	ПК0 +21 +40 ПК1	1486 6267	1135 5920	2250 2104	+ 351 + 347	- 1 + 348	+348	166,50 166,047	164,564 163,800 163,946 164,912
3	ПК1 O'ng +10 O'ng +22 Chap +12 Chap +17 +72 ПК2	1141 5923	658 5438	471 1760 1831 682 987	+ 483 + 485	- 1 + 484	+483	166,053 166,053 166,053	164,912 165,582 164,293 164,222 164,371 165,066 165,395
	JAMI. Kontrol'.	22279	18487		+ 3792	+ 1896
			+ 3792

Jurnalning har bir beti to'lganda unda betma - bet tekshirish ishlari bajariladi. Buning uchun jurnalning har beti tagida 3, 4, 6 va 7 ustunlarda yozilgan sonlar yig'indisi topilib yoziladi: reykadan olingan orqa sanoqlar yig'indisi - a; reykadan olingan oldingi sanoqlar yig'indisi - b; hisoblangan nisbiy balandliklar yig'indisi - h_Hisob.; o'rtacha hisoblangan nisbiy balandliklar yig'indisi - h_O'rt. bo'lsa, u holda, tekshiruv natijasi quyidagi shartni ta'minlashi kerak: a - b = h_Hisob. = 2h_O'rt.;

Kontrol ishlari bajarilgandan so'ng, nivelirlash jaryonidagi nivelirlash xatosiquyidagi formulada aniqlanadi.

f_h = h_Hisob. - h_naz.

bu yerda, h_Hisob.– o'rtacha hisoblangan nisbiy balandliklar yig'indisi, ya'ni amaliy nisbiy balandliklar bo'ladi, h_naz. – nazariy nisbiy balandliklar yig'indisi. Agar trassaning bosh va oxirgi nuqtalari reperlarga bog'langan bo'lsa, u holda nazariy nisbiy balandliklar yig'indisi oxirgi va boshlang'ich reper otmetkalarining ayirmasiga teng bo'ladi, ya'ni:

h_naz. = Н_oxir. - Н_boshl. (7.1)

Shunday bo'lsa, nivelirlash xatosi quyidagi formulada aniqlanadi.

f_h = h_naz. – (Н_oxir. – Н_boshl.). (7.2)

Yopiq nivelirlash yo'lida h_naz. = 0, chunki Н_oxir. = Н_boshl., u holda f_h = h_naz. boladi.

7.1 va 7.2 formulalari bo'yicha hisoblangan nivelirlash xatosining chekli qiymati quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi.

EMBED Equation.3

где L – trassa uzunligi (reperdan - repergacha) км hisobida.

Agar f_h ≤ fh_chek bo'lsa u holda trassa yo'lidagi qilingan xatolar teskari ishora bilan hamma bekatlarga teng tarqatiladi. Tarqatilgan qiymatlar bo'yicha nisbiy balandliklarga tuzatmalar kiritilib, nisbiy balandliklar to'g'rilanadi.

Shundan so'ng har bir nuqta otmetkasi quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi.

Н_i = Н_i-1 + h,

где H_i – hisoblanadigan otmetka; H_i-1 – oldingi nuqta otmetkasi;

h – tuzatilgan nuqta nisbiy balandligi.

7.1-rasm.
Hisoblash natijalari quyidagi formulada tekshiriladi.

Н_oxir. – Н_bosh. = h_tuzat,

ya'ni har bir varaqdagi otmetkalar farqi 7.1-jadval jami so'mma +1896 и Н₂ – Н₀ = +1896.

Har bir bekatdagi bog'langan nuqtalar otmetkalari aniqlangandan so'ng, oraliq nuqta otmetkalari aniqlanadi, buning uchun asbob gorionti aniqlanishi kerak, asbob gorizonti quyidagi formulada aniqlanadi

AG = Н_А + а = Н_В + b,

bu yerda, а – reykadan olingan orqa sanoq (mm); b – reykadan olingan oldingi sanoq (mm).

Asbob gorionti orqali oraliq nuqtalar otmetkasi quyidagi formuladaaniqlanadi.

Н_oral. = AG – с,

bu yerda: с – C nuqtadagi oraliq nuqta uchun reykadan olingan sanoq.

Amaliy mashg'ulot №8.

Mavzu – Trassaning bo'ylama va ko'ndalang profilini tuzish.

Amaliy mashg'ulot maqsadi: Nivelirlashdagi qilingan kameral ishlari bo'yicha talabalarga trassaning bo'ylama va ko'ndalang profilini chizishni o'rgatish.

Bo`ylama profil` 40 x 60 sm o`lchamidagi millimetrovka qog`ozida qabul qilingan masshtablar: gorizontal 1:2000 va vertikal 1:100 masshtablarida chiziladi.

8.1. Millimetrli qog`ozda profil` to`ri 2–shaklda ko`rsatilgan o`lchamlarda chiziladi.

8.2. “Masofalar” qatorida gorizontal masshtabda piketlar va oraliq nuqtalari masofasi qo`yilib ular qiymati yoziladi. O`sha qator ostida piketlar nomeri ham ko`rsatiladi.

8.3. Piketaj daftarchasidan, 1–shakldan foydalanib, “joy plani” qatorida gorizontal masshtabda tafsilotlar chegarasi tushiriladi va shartli belgilar bilan ifodalanadi.

8.4. “To`g`rilar va egrilar plani” qatorida trassaning o`qi tasvirlanadi. EB va EO qiymatlari gorizontal masshtabda qo`yilib, egri shartli yoy shaklida burilish o`ngga EMBED Equation.3 bo`lsa bo`rtugi yuqoriga, yoki burilish burchagi EMBED Equation.3 bo`rtugi pastga qaratib chiziladi. To`g`ri chiziqlar ustida ular uzunligi, ostida rumb burchagi yoziladi. Egri yonida uning elementlari yoziladi.

8.5. “Nuqtalar balandligi” qatorida har bir piket yoki oraliq nuqtaning ustida nivelirlash jurnalidan olingan va santimetrgacha yaxlitlangan balanndligi yoziladi.

8.6. Nishablik qatorining chegara chizig`I shartli gorizont qilib olinib, undan 4 – 5 sm yuqorida eng past nuqta balandligi yaxlit metrda yoziladi va shkala bo`laklari vertical masshtabda qiymatlar bilan belgilab chiqiladi.

Har bir piket va oraliq nuqtasidan vertical chiziq bo`yicha uning balandligi qo`yiladi. Topilgan nuqtalar to`g`ri chiziqlar bilan birlashtirilib, bo`ylama profil` hosil qilinadi.

8.7. Bo`ylama profilning yuqori qismida ko`ndalang profil` 1:500 gorizontal va 1:100 vertikal masshtablarida chiziladi. Bunda masofalar va nuqtalar balandligi nivelirlash jurnalidan olinadi.

Bo'ylama profil'da loyiha chizig'ini o'tkazish.

1. Bo`ylama profilda yer ishlari hajmi o`yilma va ko`tarma bo`yicha teng bo`lishini hisobga olgan holda, loyiha chizig`i o`tkaziladi. Profil` shkalasidan foydalanib loyiha chizig`ining bosh va oxirgi nuqtalari balandligi topilib, “loyiha balandliklari” qatorida ГК- 0 va ГК- 3 to`g`risida yoziladi.

2. Loyiha chizig`ining nishabligini quyidagi formula bilan hisoblanadi.

EMBED Equation.3

bu yerda: H_{ox ,} H_bosh. – loyiha chizig`ining oxirgi va bosh nuqtalari balandligi,

S – loyiha chig`i uzunligi.

2 – shakldagi loyiha chizig`I nishabligi quyidagiga teng
EMBED Equation.3

Bu qiymat “nishablik” qatoriga chiziq suratida 0,001 gacha yaxlitlab, maxrajda esa loyiha chizig`i uzunligi yoziladi.

3. Hamma piket va oraliq nuqtalarining loyiha balandligi quyidagi formula bilan hisoblanadi.

H_L+1 = H_L +i*d ;

bu yerda: H_L+1 – keyingi nuqtaning loyiha balandligi;

H_L – oldingi nuqtaning loyiha balandligi;

i – loyiha chizig`I nishabligi;

d – nuqtalar orasidagi masofa, m.

Hisoblangan balandlik 0,01 metrgacha yaxlitlanib ”loyihaviy balandligi” qatorida tegishli nuqta ustida yoziladi.

4. Har bir nuqtaning loyiha balandligidan yer balandligi ayrilib ishchi balandligi topiladi. Ayirma musbat (+) ishorali chiqsa ko`tarma balandligi bo`lib loyiha ustiga, manfiy (-) ishora chiqsa – o`yilma chiqurligi bo`lib chiziq ostiga yoziladi.
Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Asosiy adabiyotlar.

1. Raximov V. R.., Кim L.L. Geodeziya. Таshkent, Таsh GTU, 2000.

2. Jurayev D. O. Geodeziya. Тoshkent, «O`qituvchi», 2004.

2.Qo`shimcha adabiyotlar.

1.Мubarakov Х.М. : «Geodeziya» -Т.: «Cho`lpon» 2007.– 366 bet.

2.Маslov А.V. и др. Geodeziya М.: Nedra, 1990. – 324 bet.

3.Gireshberg М.А. Geodeziya., b.1. М.: Nedra, 1987.–264 bet.

4.Internet ma`lumotlari: http://www. elibraty.ru/ - Ilmiy electron kutubxona;

HYPERLINK "http://www.Zieo" www. Ziyo. net

http:// 172.16.2.210 – Тоshkете davlat texnika universiteti axborot resurslar markazi.

5.”Geodeziya” fani bo`yicha laboratoriya ishlarini bajarishga doir Uslubiy ko`rsatmalar (Neft va gaz fakulteti talabalari uchun) Qarshi – 2008 yil.

6.Geodeziya fani boyicha “Neft va Gaz Ishi” yo`nalishi talabalari uchun (Ma`ruzalar matnlari to`plami) Qarshi – 2008 yil.

M U N D A R I J A.

1.1. 2.1. 3.1. 4.1. 5.1. 6.1. 7.1. 8.1.

Kirish. Amaliy mashg’ulot №1. Oriyentirlash burchaklari. Amaliy mashg’ulot №2. To’g’ri va teskari geodezik masalalar. Amaliy mashg’ulot №3. Gorizontal burchak o’lchash jurnali. Amaliy mashg’ulot №4. Teodolit yolidagi ochiq yoki yopiq polygon nuqtalarining koordinatalarini hisoblash. Amaliy mashg’ulot №5. Kvadratlar to’rini yasash. Amaliy mashg’ulot №6. Teodolit s'yomkasi planini tuzish va rasmiylashtirish. Amaliy mashg’ulot №7. Nivelirlash jurnalini ishlab chiqish. Amaliy mashg’ulot №8. Trassaning bo'ylama va ko'ndalang profilini tuzish. Foydalanilgan adabiyotlar.

3 3 7 9 12 15 18 18 21 22