Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

2.19-rasm.  Quyosh  suv  isitish  qurilmalarida  tashuvchining  (a)  va 
majburiy  (b)  sirkulyatsiyasining  prinsipial  sxemasi.  1.  quyosh  energiyasi 
kollektori,      2. issiq suv bak-akkumulyatori, 3. nasos,       4. aralashtirgich 
ventil 

---

 
66 
 
2.20-rasm.  Ikki  konturli  quyosh  suv  isitish  qurilmalarida  issiqlik 
tashuvchining  (a)  majburiy  (b)  sirkulyatsiyasining  prinsipial  sxemasi.  1. 
quyosh  energiyasi  kollektori  2.  issiklik  akkumulyatori  3.  issiqlik  almashtirgich 
4. qo‘shimcha issiqlik manbai 5. nasos 6. saqlagich klapan. 
 
Issiqlik  tashuvchining  muzlab  qolishining  oldini  olish  maqsadida  QEK 
konturida  antifrizdan  foydalanish  mumkin,  u  xolda  antifrizdan  suvga  issiqlik  
almashtiruvchi  (teploobmenik)    orqali  uzatiladi  va  QISTT  ikki  konturli  sxema 
orqali  bajariladi.  (2.20  a-rasm)  QISTT  ning  birinchi  tipi  odatda  is’temolchilar 
unga  ko‘p  bo‘lmaganda  foydalaniladi,  u  holda  issiqlik  bak-akkumulyatori 
quyosh energiyasi kollektoridan yuqoriroq yerga joylashtirilishi kerak. Is’temol 
miqdori katta bo‘lsa, issiq suv sirkulyatsiyasi  uchun nasos kerak bo‘ladi. (2.20 
b-rasm) 
Geliyli  suv  isitgichlaridan  foydalanishda  foydalanuvchining  issiq  suv 
iste’moli  vaqt  bo‘yicha  qurilma  maxsuldorligi  bilan  mos  kelmasligi  mumkin. 
Shuning uchun qurilmalarda issiqlik saqlash quyi tizimi–isitilayotgan suv uchun  
maxsus idishlar nazarda tutilgan bo‘lishi kerak. 
Akkumulyator  -  qurilmaning  juda  xam  zarur  unsuri  xisoblanib,  butun 
tizimning muvoffaqiyatligi ishlashi unga bog‘liqdir. 
Akkumulyatorning asosiy ko‘rsatkichi uning sig‘imidir. Chunki, kollektor 
va  bak–akkumulyator  yopiq  tizimini  hosil  qiladi.  Undagi  issiqlik  tashuvchi 
sirkulyatsiya  tabiiy  konveksiya  hisobiga  yoki  sirkulyatsiya  nasos  yordamida 
amalga oshiriladi. 

---

 
67 
Akkumulyator  sig‘imi  va  yig‘uvchi  yuza  maydoni  o‘rtasida  bevosita 
bog‘liqlik  mavjud.  Katta  maydonli  yig‘uvchi  yuza  va  kichik  sig‘imli 
akkumulyatorlarga  ega  bo‘lgan    qurilmalarda  kichik  hajmdagi,  lekin  yuqori 
haroratdagi  issiq  suvlarni  ishlab  chiqarish  mumkin.  Kichik  maydonli  yig‘uvchi 
yuza va katta sig‘imli akkumulyatorga ega bo‘lgan qurilmalarda esa, aksincha, 
katta  hajmdagi  past  haroratli  issiq  suv  ishlab  chiqariladi.  Birinchi  xolda 
qurilmada yig‘ish samaradorligi pasayadi, ikkinichi xolda tashqi zaxira energiya 
is’temoli  ortadi.  Majburiy  sirkulyatsiya  bo‘lmaganda,  zichlik  farqi  hisobiga, 
akkumulyatordagi  suv  qatlam-qatlam  bo‘lib  joylashishga  moyil  bo‘ladi,  ya’ni 
harorati  har  xil  bo‘lgan  qatlamlar  hosil  bo‘ladi.  Shunday  qilib,  suyuq  issiqlik 
tashuvchidan  foydalanilganda  bak  ichida  vertikal  yo‘nalgan  harorat  gradiyenti 
hosil  bo‘ladi  haroratlar  farqi  bir  necha  o‘n  gradusgacha  etishi  mumkin.  Shu 
sababli kechasi (quyosh radiatsiyasi yo‘q vaqtda) issiqlik tashuvchining teskari 
oqimini  yo‘qotish  uchun  termosifon  sirkulyatsiyadan  foydalanish  asosida 
qurilgan  tizim  teskari  klapan  bilan  ta’minlanishi  kerak.  qatlamlarning  hosil 
bo‘lishi akkumulyator shakliga ham bog‘liq. Rezervuarning balandligi o‘zining 
diametriga nisbatan kamida ikki marta katta bo‘lishi kerak. 
Tayyorlovchi  zavodlar  tomonidan  issiq  suv  akkumulyatorlarining  turli 
variantlari  ishlab  chiqarilmoqda.  Lekin,  shunga  qaramasdan  kichik  va  o‘rtacha 
qurilmalar  uchun  maxsus  tayyorlangan  qurilmalardan  foydalanish  tavsiya 
qilinadi. 
Akkumulyatorni  tanlashda  uning  qanday  materiallardan  tayyorganganligi 
(uning  karroziyaga  chidamliligi)  katta  axamiyatiga  ega.  To‘g‘ri  keladigan 
materiallar-korroziyaga chidamli (zanglamaydigan) po‘latlarning turli markalari, 
rangli  metallarning  arzon  qotishmalari,  nometall  materiallar  hisoblanadi. 
Karroziyaning  gal’vanik  juftlik  xodisasi  ta’sir  natijasi  sifatida  maxsus  ishlab 
chiqilgan  elektron  tizimlar  yordamida  yoki  «sarflanuvchi  anod»  deb  ataluvchi 
qurilma  yordamida  oldi  olinishi  mumkin.  Bundan  tashqari,  akkumulyator, 
yaxshi issiqlik izolyatsiyasiga ega bo‘lishi kerak. 

---

 
68 
Quyosh  yordamida, suv  isitishning  yirik  tizimlarida,  akkumlyatorlarining 
konstruktiv  jixatdan  murakkabroq  foydalanishi  mumkin.  Bir  necha  bak-
akkumulyatorlarni  o‘zaro  ketma-ket  ulanishi  is’temolchini  issiq  suv  bilan 
ta’minlashda uzilishlarni yo‘qotadi. 
Quyosh  nuri  yetishmasligi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  muammoning  sodir 
bo‘lmasligi  uchun  quyosh  suv  isitish  tizimlarida  odatdagi  energiya  manbalari 
nazarda tutiladi. 
Kollektor  quyosh  tizimi  quvvati  yetarli  bo‘lmay  qolganda  qo‘shimcha 
energiya manbasiga ulanadi. U energiya sarfi ayni vaqtida is’temolchini uzluksiz 
ta’minlashni amalga oshirishni ta’minlaydi. 
Unchalik  katta  bo‘lmagan  quyosh  qurilmalarida  qo‘shimcha  energiya 
sifatida  elektr  suv  isitgichlar  xizmat  qiladi.  Bundan  tashqari  gaz  va  mazut 
garelkalari qo‘llanishi mumkin. Issiqlik quyosh qurilmalarining murakkabligiga 
ko‘ra  turli  nazorat  va  boshqarish  quyi  tizimlari  mavjud.  Eng  soddalaridan 
(kichik  termosifonlar  variantlarda)  haroratga  bog‘liq  ravishda  rezerv  energiya 
manbasini 
ulab 
yoki 
uzib 
turuvchi, 
akkumulyatorga 
joylashtirilgan 
datchiklaridan foydalaniladi. 
Murakkabroq  qurilmalarda,  xarorat  datchiklari  konturning  bir  necha 
nuqtalarida  joylashtiriladi.  Bu  turli  nasoslar  va  klapanlar  ulash  uchun,  qurilma 
umumiy  holati  haqida  axborot  olish  va  avtomatik  nazoratni  amalga  oshirish 
imkoniyatini  berdi.  Bundan  tashqari  qurilma  masofadan  boshqarilishi  mumkin 
va  uning  turli  unsurlari  holati  haqida  axborot  boshqa  joyda  joylashgan 
stansiyalarga uzatilishi mumkin. 
Umuman olganda, har doim, nazorat qurilmasini iloji boricha sodda qilib 
ishlab  chiqilishi  maqsadga  muvofiqdir.  Lekin,  shunga  qaramasdan,  u  shunday 
darajada  avtomatlashtirilgan  bo‘lishi  kerakki,  foydalanuvchining  doimiy 
ravishda  kuzatib  turishning  zarurati  bo‘lmasin.  Harorat  va  suv  miqdori  haqida 
to‘liq  axborotni  olish  uchun  akkumulyatorda  bir  necha  datchikning  bo‘lishi 
zarur.  Kollektordan  chiqishda  suv  oqimi  harorat  datchigining  xuddi  shunday 
datchikning  akkumulyatorda  joylashtirilishi  bilan  kombinatsiyalanishi  katta 

---

 
69 
axamiyatga  ega.  Bu  nasoslarni  ishga  tushirish  va  to‘xtatish  vaqtini  to‘g‘ri 
aniqlash imkonini beradi. 
Nazorat  boshqarishning  ko‘plab  quyi  tizimlari  mavjud.  Bular,  misol 
uchun,  qurilmalar  ishi  turli  o‘lchamlarini  analiz  qilish  qobilyatiga  ega  bo‘lgan 
tizimlar,  qizib  ketish  oldini  olish,  avariya  signalizatsiya  va  ko‘pgina  boshqa 
funksiyalarga  ega  bo‘lgan  tizimlardir.  Lekin,  shunga  qaramasdan  barcha 
hollarda  tizimning  buzilmasdan  ishlashi,  foydalanuvchining  to‘g‘ri  faoliyatlari 
bilan  birgalikda  gelioqurilma  optimal  rejimda  ishlashning  asosiy  sharti 
hisoblandi.  Nazorat  tizimining  noto‘g‘ri  faoliyat  ko‘rsatishi,  qurilma  uchun 
oqlab  bo‘lmaydigan  zararga  olib  kelishi  mumkin.  Nazorat  tizimining  yana  bir 
qiymatli  funksiyasini  eslatib  o‘tish  zarur.  Energiya  yo‘qolishining  oldini  olish. 
quyosh  nurlari  yetarli  bo‘lmagan  davrlarda  qurilma  to‘xtab-to‘xtab  ishlashi 
oqibatida energiyaning katta miqdori atrof muxitga ketishi mumkin. 
Odatda,  bir  necha  tizimlar  qo‘shilgan  holda  yaratilgan  quyosh  isitish 
tizimidan  xam  foydalanish  mumkin,  masalan,  aktiv  va  passiv  tizimlar 
elementlarini o‘z ichiga oladigan gibrid tizimlar ko‘proq qo‘llaniladi. 
Issiqlik  uzatishning  kombinatsiyalashgan  gelioissiqlik  nasoslari  tizimi 
ancha  afzalliklarga  ega  bo‘lib,  unda  issiqlik  nasoslari  ketma-ket  va  parallel 
ulangan  sxemada  bo‘lishi  mumkin.    Bundan  tashqari  QITga  bog‘lantiruvchi 
issiqlik nasosidan ham foydalanish mumkin.. 
Issiqlik  nasosi  bog‘lantirgichni  oynasiz  quyosh  energiyasi  kollektorini 
(QEK) binoning to‘sqich konstruksiyasi bilan birgalikda quriladigan «energetik 
tom»  yoki  «energetik  fasad»  hosil  bo‘ladi,  bu  esa  quyosh  energiyasidan,  atrof 
muxitdagi ko‘rinib turgan va yashirin issiqlikdan foydalanish imkonini beradi. 
Kompressorlar  binoni  isitish  va  issiq  suv  bilan  ta’minlash  quyosh 
qurilmalari  issiqlik  uzatish  kombinatsiyalashgan  gelioyoqilg‘i  tizimi  tarkibiga 
kirib, is’temolchini  quyosh  energiyasi  hisobiga  yillik issiqlik  extiyojini  qismini 
qoplashga xizmat qiladi. Issiqlikni to‘la qoplash xizmat qilish kerak. 
Gelioqurilmaning  to‘g‘ri  ishlash  uchun  ma’lum  bir  shartlarni  bajarish 
zarur. Tizimni ish xolatida saqlash bo‘yicha, asosiy qoidalardan biri tashqi muxit 

---

 
70 
ta’siri ostida bo‘lgan panellarni davriy ravishda tozalab turishdan iborat. Bundan 
tashqari  proflaktik  ko‘riklarni  o‘tkazish  amaliyoti  mavjud.  Bunga  tutashish 
joylari,  muftalar,  birikmalar  va  boshqalarni  tekshirish  kiradi.  Shu  bilan  birga, 
qurilmaning  samarali  ishlashini  ta’minlovchi  nazorat  qurilmalari  harorat 
datchiklari va klapanlar ishlarini tekshirish zarur. Kuzgi qishgi mavsum oldidan 
tekshirish  o‘tkazish va  zarur  bo‘lsa,  birlamchi konturda antifirizni  almashtirish 
zarur.  Uncha  katta  bo‘lmagan  gelioqurilmalardan  foydalanishda  (misol  uchun, 
shaxsiy  uylarda)  foydalanuvchining  o‘zi  davriy  ravishda  tizimini  texnik 
ko‘rikdan  o‘tkazilishi  mumkin.  Katta  qurilmalar  ekspluatatsiyasi  bilan 
ixtisoslashtirilgan tashkilotlar shug‘ullanishi mumkin.