1.6-rasm. Sferik uchburchak ABC
28
Faraz qilaylik, radiusi OA — r bо‘lgan sferadagi ABC sferik
uchburchakning (1.6-rasm) B va C uchlaridagi burchaklari, demak, «b» va «c»
tomonlari ham 90° dan kichik bо‘lsin. A nuqtadan AB va AC tomonlarga urinma
qilib AD va AE kesmalar о‘tkazamiz:
ΔAOD dan AD=rtgc va r=OD·cosc
ΔAOE dan AE=rtgb va r=OE·cosb. (1.3)
ADE va ODE uchburchaklar uchun kosinuslar teoremasini qо‘llaymiz:
DE
2
=AD
2
+AE
2
-2·AD· AE·cosA
DE
2
=OD
2
+OE
2
-2·OD·OE·cosa (1.4)
Bularni о‘zaro tenglab, quyidagi holga keltiramiz:
2·OD·OE·cosa=( OD
2
- AD
2
)+( OE
2
- AE
2
)+ 2·AD· AE·cosA. (1.5)
Qovus ichidagi ifodalar r
2
ga tengligi va (a) ni hisobga olsak:
.
cos
2
cos
cos
cos
2
2
2
A
rtgb
rtgc
r
r
a
b
r
c
r
(1.6)
Bundan:
A
b
c
b
c
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos
yoki
A
c
b
c
b
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos
(1.7)
Xuddi shunga о‘xshash «b» va «c» tomonlar uchun:
A
b
c
b
c
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos
C
b
a
b
a
c
cos
sin
sin
cos
cos
cos
(1.8)
Qutb R, zenit Z va yulduz M (Quyosh) lardan tashkil topgan uchburchak
PZM ga (1.7-rasm) astronomik yoki paralaktik uchburchak deb ataladi. Bu
uchburchak tomonlari ZM = Z, PZ = 90°—φ va PM=90°—δ ga tengdir.
Qutbdagi burchak ZZPM = τ vaqt burchagi va zenitdagisi PZM = 90°—A ga
tengdir, bunda A — azimut burchagi. Bu astronomik uchburchak uchun formula
(3) ni qо‘llab, Quyosh balandligini hisoblash uchun quyidagi ifodani keltirib
chiqarish mumkin:
,
cos
cos
cos
sin
sin
cos
90
sin
90
sin
90
cos
90
cos
cos
z
Lekin,
sinh
90
sin
cos
h
z
bо‘lgani uchun
29
,
cos
cos
cos
sin
sin
sinh
(1.9).
Quyosh radiatsiyasining eng katta qiymati 21 iyunda (δ +23°27
'
), eng
kichik qiymati esa 21 dekabrda (δ —23°27') erishadi.
Yerga yoki boshqa biror sirtga tushgan Quyosh nurining bir qismi
qaytadi. Sirtdan qaytgan radiatsiya oqimi R ning unga tushgan oqim Q ga
bо‘lgan nisbati shu sirt albedosi deb ataladi. Masalan, qora baxmal uchun albedo
0,5 %, quruq qum uchun 15—35, oq kafel 75, ko’zgu 85—88, alyuminiy 85—
90 va po’lat albedosi 50—60 %ga tengdir.
Quyosh nuri oqimi — radiatsiyasi hamda nur tushgan sirt yoki muhitning
radiatsion xossalarini о‘rganuvchi meteorologiya bо‘limiga aktinometriya deb
yuritiladi.
Quyosh tо‘g‘ri radiadiyasi aktinometrlar bilan, sochilgan va yig’indi
radiadiyalari esa pironometrlar bilan о‘lchanadi. Savinov-Yanishevskiy aktino-
metra va Yanishevskiy termoelektrik pirometrlari keng tarqalgan. Ularning
ishlash prinsipi termoelementga asoslangan. Termoelement – bir uchlari
payvandlangan va elektr о‘tkazuvchanligi har xil bо‘lgan о‘tkazgichlardan
iborat. Bu о‘tkazgichlarning ikkinchi uchlari galvanometrga ulanadi.
Termoelementning payvandlangan uchiga tushgan yorug‘lik nuri energiyasiga
qarab galvanometr strelkasi tegishli radiatsiya miqdorini ko’rsatadi.
Savinov-Yanishevskiy aktinometrining trubkasi shtativ va vintlar
yordamida Quyoshga tomon qaratilib, diafragmadan о‘tgan nur oq ekran
markaziga tо‘g‘rilanadi. Bu nurning trubka orqasiga о‘rnatilgan quticha ichiga
berkitilgan termobatareyaga ta’siri natijasida, unga ulangan galvanometr
kо‘rsatishiga qarab, radiatsiya miqdori о‘lchanadi.
Yanishevskiy pironometrining termoelementi manganan va konstantan
qatlamlaridan iborat bо‘lib, juft tugunlar oq magneziya, toq tugunlar esa
qorakuya bilan bо‘yalgan. Radiatsiyani qabul etuvchi sirt metall taglikka
о‘rnatilgan. Shisha qalpoq sirtni shamol va uzun to’lqinli radiatsiya ta’sirlaridan
asrash uchun xizmat qiladi.
30
Do'stlaringiz bilan baham: |