Qarshi kurashning

T asaw uf ilmi rivojlanishining o ‘ziga xos xususiyatlari. Bun­
yodkorlik va bag‘rikenglik an’analarining takomillashuvi. 
Tasawufga 
asos bo'lgan tarkidunyochilik kayfiyatlari islom bilan deyarli bir davrda 
yuzaga keldi. Abu-d-Dardo, Abu Zarr al-G ‘iforiy, Huzayfa kabi sahobalar 
sufiylikning ilk namoyandalari hisoblanadi. Sufiylikning islomdagi mistik- 
asketik oqim sifatida shakllanishi VIII—IX asrlarga tegishli. Bu davrda sufiy 
yoki tasaw uf atamalari hali keng tarqalmagan va uning o'rnida zuhd 
(tarkidunyochilik) yoki zohid, obid so‘zlari ishlatilar edi.
Tasawufning paydo bo‘lishi va taraqqiy etishiga zamin yaratgan omillar 
qatorida o‘sha davr musulmon jamiyatlaridagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik, 
diniy hayotning murakkabligi va uning natijasida kelib chiqqan ma’naviy- 
g'oyaviy izlanish hamda boshqa dinlarning, xususan, xristianlikning ta’sirini 
ko‘rsatish mumkin.
Sufiylik ta ’limoti m u’taziliylardagi ilohiyotga oid mavhum fikrlar, 
obro‘li shaxslarga ko‘r-ko‘rona taqlid qilish, muqaddas matnlarga so‘zma- 
so‘z itoat etishdan farqli o ‘laroq, insonga asosiy ob’ekt sifatida qaraydi. 
Xususan, insonning amallarini boshqaradigan ruhoniyatining mayda 
qirralarini ham chuqur tahlil qilish, shaxsiy kechinmalarga e ’tibor 
bilan qarash va diniy haqiqatlarni chuqur his etish, Allohga bo'lgan 
sof muhabbat, unga yaqinlashishga bo'lgan intilish ularga xos xususi- 
yatlardan edi. Shuning uchun ham, ziyrak psixolog, «qalblar va fikrlar 
ilmi» («ilm al-qulub val-xavotir»)ga asos solgan Hasan Basriy (vaf. 728) 
sufiylikning asoschilaridan hisoblanadi.
IX 
asr davomida Basra, Bag'dod va Xuroson sufiylari orasida tasaw uf 
nazariyoti va amaliyotini ishlab chiqish uchun qizg‘in harakatlar davom 
e td i eng n ufuzli m ak ta b la r yuzaga keldi. Sufiyning «ahvol»,
33

---

«maqomot»lariga batafsil tavsiflar berildi. Boshqa mistik ta’limotlar kabi 
sufiy bosib o ‘tganida «dunyo gunohkorligidan» poklanib, ilohiyotga 
yaqinlashishiga sabab bo‘ladigan yo‘l (tariq) belgilab berildi.
T asaw ufda Allohga yetishish faqatgina yuzini ko‘rish bilan emas, 
unga q o ‘shilib ketish (fano/baqo) bilan bo'lishi ham m um kin degan 
fikr ilgari surildi. Insonning Xudo bilan q o ‘shilib ketishi haqidagi 
g 'oyalarni ilgari surib, «Anal-Haq» (M en - H aq, ya’ni xudom an) 
degan M ansur Xalloj kabi kishilarning qatl etilishi esa boshqa 
sufiylarni hushyorlikka - shariat chegarasidan chiqm ay faoliyat 
yuritishga chaqirdi.
X 
asr oxiri XI asr Tusiy (vaf. 988), Kalabodiy (vaf. 990 yoki 995), 
Abu Tolib Makkiy (vaf. 998), Sulamiy (vaf. 1021) kabilar o‘z asarlarida 
tasawufga doir bilimlarni tartibga soldilar. Tasawuf ta’limotining islomdagi 
yo‘nalish sifatida tan olinishida esa Abu Hom id G ‘azoliy (vaf. 1111), 
Abdulqodir Jiloniy (vaf. 1161) kabi ulamolarning xizmatlari katta bo'ldi.
XII asr o'rtalari XIII asr boshlarida sufiylar tashkil etgan zoviyalarda17 
xususan, shaharlarda tasaw uf tariqat (suluk)lari vujudga kela boshladi. 
Bag‘dodda paydo bo‘lgan dastlabki suxravardiya va qodiriya tariqatlari butun 
musulmon olamiga tarqaldi.
Har qaysi alohida mintaqada sufiylik tariqatlari ta’limotlari mahalliy 
xususiyatlar, an’analar hamda islomdan awalgi diniy ta’limotlar ta’sirida 
rivojlandi. Xususan, Hindistonda sufiylik qarashlari rivojida (XIV—XVI 
asrlar) buddaviylik va hinduiylikka xos tasaw urlar o ‘z ta’sirini o ‘tkaz- 
ganini yaqqol ko‘rish mumkin.
XII—XIII asrlarda Ibn Arabiy «falsafiy» tasawufhing asosiy qoidalarini 
bayon qilib berdi. U «vahdatul-vujud» g'oyasini ilgari surdi. «Komil 
inson», «borliqning birligi» (vahdatul-mavjud), «Mutlaqning o ‘zini 
nam oyon qilishi - jilolanish» (tajalli) va «nurlanish» kabi g'oyalar 
bahs va m unozaralar manbayi bo ‘lib qoldi.
Tasawuf g‘oyalari ko‘pdan-ko‘p she’riy asarlarda ham o ‘z ifodasini 
topdi. Sufiylik ramziy ifodalari, timsolMri va mavzulari butun diniy va dunyoviy 
fors she’riyatiga (Jaloliddin Rumiy, Sanoiy, Sa’diy, Amir Xisrav Dehlaviy, 
Hofiz, Jomiy, Ansoriy, Nizomiy va b.), shuningdek, ma’lum darajada arab 
she’riyatiga singib ketdi. Turkiy xalqlaming (birinchi navbatda Alisher Navoiy), 
Bolqon yarim oroli, Shimoliy Hindiston, Indoneziya musulmonlari adabiyoti 
va xalq og‘zaki ijodida ham shunday holat yuz berdi.
T asaw uf aw al boshda m o‘m in-itoatkorlik va dunyo halovatidan 
kechishni taig‘ib qilgan bo‘lsa, butun tarixi davomida bir necha bor isyonkorlik 
harakatlari (Andalusiyadagi «muridlar isyoni» (XII asr), Onado'lida shayx 
Badriddin (1416-yilda o ‘ldirilgan) boshchiligidagi diniy-siyosiy harakat,