Qarshi davlat universitetining pedagogika instituti "tasdiqlayman"

 
 Тавсия этиладиган адабиётлар: 
1..Karimov I.A “Yuksak manaviyat yengilmas kuch.” Toshkent ,2008 yil. 
2..G‘oziyev E. «Umumiy psixologiya». I.II.qism Toshkent 2002 yil. 
5.G‘oziyev E.. «Umumiy psixologiya» Toshkent 2010 yil. 
6. Petrovskiy A.V.. «Umumiy psixologiya». 1994 yil. 
7. Ivanov P.I.. «Umumiy psixologiya» 2008 yil. 
8.Rubnshteyn S.L «Osnovi obshaya psixologiya» 1998 god. 
9..Nemov A.N. «Psixologiya» 1999 god. 
16- SHAXS. SHAXSNING INDIVIDUAL XUSUSIYATLARI 
 
Mashg‘ulotning maqsadi: 
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlarini, individualligini, insonning shaxsiy 
psixologik xususiyatlarining betakrorligini tushuntirib berish. 
Tushunchalar va tayanch iboralar: 
Individ, shaxs, individuallik, irsiyat, muhit, shaxs yo‘nalganligi, 
ekstroversiya, introversiya, 
 
REJA: 
1. Individ, shaxs, individuallik. 
2.Psixik taraqqiyotni harakatga keltiruvchi faktorlar. 3. Psixik taraqqiyotni davrlarga bo‘lish, 
4. Shaxs xususiyatlari barkamollikka intilish darajalari 
Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni: 
1. Odam dunyoga odam bulib keladi. Subyektning odam zotiga mansubligi individ tushunchasida ifoda 
kilinadi. Xayvon bolasi esa dunyoga kelgan kunidanok xayotining oxirigacha jonzot deb yuritiladi. 
«Individ»tushunchasida kishining nasl–nasabi xam mujassamlashgan. Yangi tugilgan chakalokni xam, katta 
yoshdagi odamni xam, mutaffakkirni xam, akliy zaif ovsarni xam, yovvoyi odamni xam, madaniyatli mamlakat 
kishisini xam individ deb xisoblash mumkin.
Individ sifatida dunyoga kelgan kishi aloxida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bulib yetishadi. Psixologiyada 
individ tomonidan amaliy faoliyat va munosabatlar jarayonida xosil kilinadigan xamda ijtimoiy munosabatlarning 
individga ta’sir utkazish darajasi va sifatini belgilaydigan tarzdagi sotsial fazilatlar majmuasi asosidagi shaxs 
tushunchasida ifodalanadi.
Shaxsning uzi nima? Eng avvalo, biz shaxs individning fazilati ekanligini tan oladigan bulsak, bu bilan biz 
individ va shaxsning birligini tasdiklagan va ayni paytda bu tushunchalarning bir biriga uxshashligini inkor etgan 
bulamiz. «Shaxs» va «Individ» tushuchalarining bir biriga uxshashligini yetakchi psixologlar – B. G. Ananyev, A. 
N. Leontev va boshkalar inkor etishadi.
Sotsial munosabatlar tizimini uzida mujassamlashtirgan subyekt bulish degan ma’noni anglatadi.
«Individ»va «Shaxs» tushunchalarining uxshashligi emas balki birligi xakidagi fikr kuyidagicha urtaga 
kuyilishi mumkin bulgan savolga javob berilishini takozo kiladi: Shaxs deb xisoblanmaydigan individning mavjud 
bulishi yoki aksincha individning konkret soxibi sifatida undan tashkarida va usiz mavjud bulish fakti kursatilishi 
mumkinmi? Taxminiy tarzda fikr yuritilgan takdirda unisi xam, bunisi xam bulishi mumkin.
Kishilik jamiyatidan tashkarida voyaga yetgan odam birinchi bor odamlarga duch kelib, biologik xos 
individual xususiyatlardan bulak xech kanday, kelib chikishi jixatidan xamisha ijtimoiy – tarixiy xarakter kasb 
etadigan shaxsiy fazilatlarga ega ekanligini namoyon kila olmaydi, balki tevarak atrofdagi odamlar mabodo uni 
birgalikdagi faoliyat va munosabat jarayoniga «torta olishgan» takdirda ularni paydo bulishi uchun zarur tabiiy 
shart–sharoitlargagina ega buladi. Xayvonlar orasida tarbiyalangan bolalar tajribasini urganish bu vazifani amalga 
oshirishning goyat darajada murakkabligidan dalolat beradi.
«Individ» va «Shaxs» tushunchalarining bir biriga mos kelmasligi va aynan uxshash emasligi faktidan shu 
narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, 
kadriyatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan shaxslararo barkaror boglanishlar tizimidagina anglanilishi 
mumkin. Tashkaridan shunchaki karaganda bu subyek–subyekt munosabatidek kurinadi, chukurrok yondoshadigan 
bulsak bevosita subyekt–subyek alokasi shunchaki uzicha mavjud bulishidan kura kuprok allakanday obyektlar 

---

(moddiy yoki xayoliy) obyektlar vositasida namoyon bulishi aniklanadi. Bu individning boshka individga 
munosabati faoliyat obyekti (subyekt–obyekt–subyekt) orkali namoyon buladi, demakdir.
Aytganlarning xammasi shaxsni faoliyatda va munosabatda tarkib topadigan individlar aro (subyekt–obyekt–
subyektlararo va subyekt–subyekt–obyektlararo) munosabatlarning nisbatan barkaror tizimi subyekti sifatida anglab 
yetish imkonini beradi. Xar bir kishining shaxsi uning individualligini vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning 
fakat unga xos birikuvidan tarkib topgandir. Individuallik uziga xosligini, uning boshka odamlardan farkini aks 
ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. «Individ» va «Shaxs» tushunchalari bir biriga uxshash bulmagani 
singari, uz navbatida shaxs va individuallik xam birlikni tashkil kiladi, lekin ular bir–biriga uxshash emasdir. 
Muayyan sotsial birlik uchun yetakchi faoliyatga kuprok darajada «jalb kilingan» individual fazilatlargina shaxsning 
xususan uziga xos fazilatlari sifatida yuzaga chikadi. Misol uchun epchillik va kat’iylik uspirinning individualligi 
belgilari bulgani xolda, jumladan u sportda tuman birinchiligiga davogar komandaga kushilmaguncha yoki uzok 
joylarga turistik sayoxat paytida u tezokar va muzdek daryodan kechib utilishini ta’minlash vazifasini uz zimmasiga 
olmagunga kadar uning shaxsini ta’riflaydigan belgi sifatida yuzaga chikmay keldi. Aynan shu sababli xam pedagog 
uchun axamiyatli bulgan ukuvchiga individual yondoshishni amalga oshirish vazifasini ajratib kursatish kerak. Bu 
esa ukuvchining dif–ferensial–psixologik xususiyatlari (xotirasi, dikkati ,temperamenti, u yoki bu kobiliyatlarining 
rivojlanganligi va xokazo) ni xisobga olishni, ya’ni ukuvchining uz tengdoshlaridan nimasi bilan fark kilishi va shu 
munosabat bilan tarbiyaviy ishni kanday tashkil etish kerakligini aniklashni takozo qiladi.
O’quvchining tafakkuri, irodasi, xotirasi, xis–tuygularining individual xislatlarini xisobga olish bilangina 
cheklanmasdan, balki individning jamoadagi va jamoaning esa uning shaxsidagi mavkeini aniklashga yunaltirilgan 
yondoshuvgina insonning sotsial boglanishlar tizimining shaxsda namoyon bulishi sifatidagi moxiyatini ilmiy 
anglab olishga mos keladigan shaxsiy yondoshuv tarzida talkin kilinishi mumkin. 
O’quvchining haqiqiy munosabatlar tizimiga kiradigan shaxsi hamisha pedagogning diqqat markazida turishi 
kerak. O’quvchining ma’naviy dunyosini boyitish esa pedagogning doimiy vazifasi bulib kolishi kerak.
Psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari – moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, moyillik darajvsi, 
tashvishlanish va shular kabilar aniklangan. Bular jamlanib, individning uziga xosligin kursatadi. Bu psixologik 
xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro munosabatda bulib, oshkora yoki oshkora bulmagan xolda allakanday muxitning 
mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana shunday muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, 
tashvishlanish va xokazolarni namoyon kiladi. Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga 
karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga birinchi navbatda, uning individualligini kursatadigan va 
fakat extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy 
tuzilishigina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xar xil bulgan guruxlarda, ana shu gurux uchun yetakchi 
xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan individlar aro munosabatlarda uzini namoyon etishini xam kushish shart. 
Individual– tipik xususiyat shaxs yashayotgan va shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlar aro 
munosabatlarning bilvosita ifodasi xisoblangan faoliyatning xarakteri, kadriyatlari va maksadlariga boglik tarzda 
jiddiy ravishda turli xil kurinishda namoyon buladi. 
Individ rivojlanishining tabiiy shart-sharoitlari, uning jismoniy tuzilishi, nerv va ichki sekretsiya bezlari 
tizimi, jismoniy tuzilishdagi afzalliklari va nuksonlari uning individual psixologik fazilatlari shakllanishiga jiddiy 
ta’sir kursatadi. Lekin biologik xususiyat kishi shaxsini tarkibiga singib, ijtimoiy omilga aylanib koladi va 
keyinchalik ijtimoiy shaklda (psixologik jixatdan) mavjud buladi. Jumladan, miya patologiyasi individda, uning 
tuzilishida, uning biologik jixatlari bilan boglik, lekin shaxsiy belgilari xisoblanmish individual psixologik 
xislatlarni keltirib chikaradi. Ular ijtimoiy sababiyatlarga (determinatsiyaga) kura shaxsning konkret fazilatlariga 
aylanib kolishi xam, aylanmasligi xam mumkin.
Tabiiy, tarkibiy jixatlar va belgilar kishi shaxsining individualligi tuzilishida uning ijtimoiy jixatdan takozo 
etilgan kismlari sifatida mavjud buladi. Tabiiy (anatomik, fiziologik va boshkalar) fazilatlar va ijtimoiy xislatlar 
birlikni tashkil toptiradi va shaxsning mustakil kichik tuzilishi sifatida bir–biriga uzidan–uzi karama–karshi kuyilishi 
mumkin emas. Shaxs tuzilishining uch tarkibiy kismi mavjud: 1) Shaxs tuzilishiga birinchi navbatda uning 
individualligining tizimli tuzilishi kiradi. Shu tarika shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi–uning individ 
ichkarisidagi (intraindivid) kichik tizimining aloxida namoyon bulishidir.
2) Shaxs tuzilishining ikkinchi tarkibiy kismi–shaxsning shaxslar aro bushlikdagi individlararo 
munosabatlarda, alokalarda mavjud bulishidir, ya’ni individning organik tarzdagi gavdasidan tashkaridagi 
«bushlikda», «fazoda» namoyon bulishdir.
3) Shaxs tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismi– metoindivid (individning ustki kurinishi) kichik 
tuzilishini xam aloxida kursatish imkoniyatidir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashkariga chikarilib 
kolmasdan, balki uning boshka individlar bilan «shu yerda va endilikda» mavjud bulgan alokalaridan xam 
tashkarida joylashtiriladi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta kichik tizimdan iboratdir: shaxsning 
individualligi, uning shaxslararo munosabatlar tizimida gavdalanishi xamda shaxsning uzi kelib chikishiga kura 
individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sube’kti sifatida mavjud bulishidir.
Xar uchchala kichik tuzilishi birligi shaxs obru–e’tiborida namoyon buladi.
Individning shaxs darajasiga kutarilishi extiyoji konkret tarixiy shaklda mavjud bulib, sinfiy mazmunga 
egadir. Jamiyatda yashayotgan kishida ta’lim–tarbiya berish ishlari tugri yulga kuyilgan takdirda ijtimoiy foydali 
faoliyatda shaxs darajasiga kutarilish extiyojining shakllanishi va kondirilishi uchun zarur barcha shart–sharoitlar 
tarkib topadi. Shaxs faolligi va yunaltirilganligi. Kishining tevarak atrofga munosabatda, birgalikdagi va ijodiy 

---

faoliyatda namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish layokati shaxsning faolligi deb 
tushuniladi. Bu uning goyaviy prinsipialligida, uz nuktai nazarini ximoya kila olishida, suzi bilan ish birligida 
ifodalanadigan xayotiy pozitsiyasida kurinadi. Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va 
tushunish borasida «Insonparvarlik psixologiyasi» deb atalmish– psixoanalitik (psixoanaliz) nazariyalari va 
karashlari (shaxsning ekzistensializm nazariyasi–«yashab kolish», «kun kurish» goyasi bilan boglik, uning 
tarafdorlari L. Binsvager, M. Boss, YE. Minkovski, R. Mey, V. Frankl, Dj. Bugental va boshkalar) eng nufuzli 
yunalishlar bulib xisoblanadi.Asrimiz boshlaridayok Venalik psixiatr va psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) shaxs 
faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan edi. Z.Freyd fikricha kishining faolligi xuddi 
xayvonlardagi kabi instinktlarga, birinchi navbatda jinsiy, shaxvoniy instinktlarga boglik emish.
Garb psixologiyasining, asosan amerikaparast psixologiya–ning yana bir nazariy yunalishi «Insonparvarlik 
psixologiyasi» bir karashda psixoanaliz nazariyasiga zid bulib kurinsada aslida bir biriga yakin. Karl Rodjers (1902–
1987), A. Maslou Abraxam Xarold (1908–1970), Olport Gordon (1897–1967) va boshkalar shaxs faolligining asosiy 
sababi kelajakka, uzligini namoyon kilishga intilishdir deb xisoblaydilar.Dunyoni odamlarning uzlari uzgartiradilar, 
lekin buni ongli ravishda amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga 
yunaltirilgan bulishi kerakki, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi. Xozirgi zamon ilmiy–psixologiyasi 
kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va eng avvalo, birgalikdagi faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi 
koidani kabul kiladi. Shaxs faolligini va faoliyatini yunaltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan boglik 
bulmagan barkaror motivlar majmui kishi shaxsining yunaltirilganligi deb ataladi. Motivlar oz yoki kup darajada 
anglangan bulishi yoki umuman anglanilmagan bulishi xam mumkin. Shaxsning yunaltirilganligida anglangan 
motivlar asosiy rol uynaydi. Kishi faoliyat natijasini xayolan oldindan belgilab beradigan maksadning uzigina emas, 
balki ushbu maksad axamiyatiga molik obyektda ruyobga chikishining realligi xam anglanilgan bulsa, bu xol 
shaxsning istikboli deb karaladi. (Perspektiva).Istikbolni anglash kishiga tabi xiralik, uz kechinmalariga karama-
karshi ruxsizlik, tushkunlik xolatini keltirib chikarishi frustratsiya deb ataladi. Bu kishining maksadiga erishishi 
yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydigan deb xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tuskinlikka, 
govlarga duch kelgan xollarda yuz beradi. Frustratsiya shaxsning xulk atvorida va uning uzini anglashida turli xil 
uzgarishlarga olib keladi. Shaxs yunaltirilganligi uning kizikishlarida, e’tikodi va dunyokarashida namoyon buladi. 
Kizikish – biron soxada tugri muljal olishga, yangi faktlar bilan tanishishga, vokelikni ancha tula va chukur aks 
ettirishga yordam beradigan motivdir. Qiziqishlar bilishning doimiy kuzgatuvchi mexanizm sifatida namoyon 
buladi. Kizikishlar mazmuniga, maksadlariga, mikyosi va barkarorligiga karab belgilanadi (ijobiy yoki salbiy). 
Kizikishlar–shaxs faoliyatini asoslashning birdan bir emas, lekin muxim shartidir. Xulk atvorning muxim 
motivlaridan biri e’tikoddir. E’tikod–shaxsni uz karashlariga, prinsiplariga, dunyo–karashiga muvofik tarzda ish 
kurishga da’vat etadigan motivlar tizimidir. Bu bilimlar nuktai nazarlarning tartibga solingan va ichki uyushgan 
tizimini (falsafiy, estetik, axlokiy, tabiiy-ilmiy) tashkil etgan takdirda kishining dunyokarashi sifatida talkin kilinishi 
mumkin. Dunyokarash sinfiy xarakterga ega. Psixologiyada shaxsning yul–yuriklari uning u yoki bu extiyoji 
kondirilishiga yordam berishi mumkin bulgan faolitga tayyorligining, moyilligining uzi tomonidan 
anglanilmaydigan xolatini belgilaydi. Buni N. D. Uznadze ustanovka deb atagan. Psixologik tadkikotlar yul – 
yurikning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan iboratligini kursatdi. Bular kishining bilib olishga va idrok etishga 
tayyorligidan iborat bulgan kognitiv (lotincha bilish) kichik tuzilish, yul–yurik obyektiga nisbatan xayrixoxlik va 
xush kurmaslik xislatlari kompleksidan iborat bulgan – xissiy baxolash kichik tuzilishi, yul–yurik obyektiga 
nisbatan irodaviy kuch– gayratni safarbar etishga shaylikdan iborat bulgan xulk atvor kichik tuzilishdir.
Shaxsning uzini anglashi, «MEN» siymosi. Kishi uz moxiyati–ga kura ijtimoiy xisoblangan munosabatlar 
tizimiga kirgan, odamlar bilan uzaro birgalikda xarakat kilgan va munosabatda bulgan xolda uzini atrof muxitdan 
aloxida ajratib kursatadi, uzining jismoniy va psixologik xolati, xarakatlari va jarayonlarining subyekti sifatida aks 
etadi. Uzi uchun «boshkalarga» karshi turgan va ayni chogda ular bilan boglik bulgan «MEN» sifatida namoyon 
buladi. 2–3 yoshli bolalardayok «MEN» siymosi shakllana boshlaydi.( «Seniki emas – meniki», «menga besh» va 
xokazo (I. Kon). 
Katta yoshdagilarda uz xususiy «MEN»siymosi kat’iy shakllanadi. («MEN–siymo», «MEN–konsepsiya»). 
«MEN» siymosi – individning uzi xakidagi nisbatan barkaror, kuprok yoki ozrok darajada anglanilmagan, betakror 
deb xis kilinadigan tasavvurlar tizimidirki, individ boshkalar bilan uzaro birgalikda xarakat kilishda ana shunga 
asoslanadi.
Xar kanday yul–yurik kabi «MEN» siymosi uchta komponentni uz ichiga oladi: birinchisi – kognitiv tarkibiy 
kism; ikkinchisi – xissiy-baxolash tarkibiy kism; uchinchisi – xulk–atvor–irodaviy tarkibiy kism. 
«MEN» siymosi – ijtimoiy munosabatlarning xam shart–sharoiti va xam okibatidir. «MEN» siymosi xosil 
bulishining yana bir kurinishi «xayoliy MEN» dan iboratdir. Agar iloji bulsa, orzu kilingan darajaga yetish, umuman 
uzining tasavvur kilganidek bulib kolish istagida ekanligini aytib kuyish kerak. «MEN»ning bu xildagi siymosi 
ayniksa uspirinlik davrida juda katta axamiyatga ega. 
Uziga uzi baxo berish – shaxsning uzi tomonidan uziga, uz imokniyatlariga, boshkalar orasidagi fazilatlariga 
va uz urniga baxo berilishidir. Bu shaxsning uzini anglab yetishini psixologiyada ancha muxim va eng kup 
urganilgan jixati xisoblanadi. Uziga uzi baxo berish orkali shaxsning xulk – atvori tugrilanib, tartibga solib turiladi.
Psixologiyada kishining uziga uzi beradigan baxoni, uning mikdoriy va sifat tarifini aniklashning bir kator 
eksperimental metodlari mavjud. (Uz–uzini tekshirish testlari, uz–uzini kuzatish, kundalik yuritish). 
Uchta kursatgich – uziga uzi baxo berish, kutilgan baxo, guruxning shaxsga bergan baxosi – shaxsning 
tuzilishiga kiradi va kishi buni xoxlaydimi yukmi, u uzining guruxdagi kayfiyatini, uzi erishgan natijalarini 

---

muvaffakiyatli yoki muvaffakiyatsiz ekanligini uziga va tevarak atrofdagilarning unga nisbatan nuktai nazarlarini 
belgilaydigan subektiv vositalarni xisobga olishga majburdir.
Anglashilmaganlik – bu nazorat kilinmaslik degani emas. Axamiyatga molik baxo shaxs kamolotiga ta’sir 
kursatadi. Uziga uzi baxo berish shaxs intilishlari darajasi bilan chambarschas boglikdir.
Shaxs kishining konkret–tarixiy xayot kechirishi sharoitlarida, faoliyat jarayonida shakllanadi. Shaxs 
shakllanishi jarayoni guruxlarda va jamoada amalga oshiriladigan ta’lim va tarbiyaga xam boglikdir.
Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lo-tincha pts! — ajralmas, alohida zot degan ma’no 
anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog‘lom (esi-
hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‘q, oddiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan akli za-iflar ham 
individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigi-na shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o‘sha 
zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‘la oladi. 
Individ sifatida yorug‘ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun 
bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga ega-dir. Ilk bolalik chog‘idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabat-lar 
tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‘lib, u yoshligidanoq shu 
tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan ta-nisha boradi. Ijtimoiy qurshov 
(oila a’zolari, mahalla ahli, ja-moatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (ki-shilarning og‘ushida, 
ularning qalb to‘risida) odamning bundan ke-yingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va 
irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan har xil xu-susiyatli munosabatlar majmuasini vujudga 
keltiradi.Jahon psixologiyasi fanida onda-sonda uchrab turadigan shaxsni ijtimoiy muhitning sust mahsuli deb 
tushuntirish va unda faol-likni inkor etish o‘ta bahsli fikrdir. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, shaxsning 
ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish jarayoni odamning o‘zicha amalga oshirayotgan faolsyatiga va uning bilan qan-day 
maqsad ko‘zlayotganiga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi ru-hiy dunyosi orqali namoyon bo‘ladi. Odatda, 
faollik shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat, muomala motivlarida, ustanovkalarida, amaliy ko‘nik-malarida ko‘zga 
tashlanadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, faollik shaxsning atrof-muhitdagi voqelikni egallashga intilgan sa’y-
harakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o‘z istiqbo-li uchun yo‘l-yo‘riqtanlashda, uni o‘zlashtirishda, 
hayotda o‘z mavqei va o‘rnini topishda gavdalanadi.Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllari-ni 
yaratish hamda har xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoni yatiga ega. Hayetda biron bir tanbeh berishning 
o‘zi kimdadir ruhiy hisni uyg‘otsa, boshqa birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir 
qiluvchi barcha tashqi qo‘zgatuvchilar ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismla-ri (tomonlari, 
jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig‘in-disi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi. 
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri — bu uning individualligidir, ya’ni yakkaholligidir. 
Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikma-si tushuniladi. Individuallik 
tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘in-disi, iroda, 
faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dumyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabi-
lar kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, 
yaqin odamdan ayrilgan-ligi qayg‘u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va boshqalarda 
takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning man-gulikka yo‘nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‘zining qadr-
qim-mati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qili-shi, ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan 
o‘zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir. 
Odam jamiyatdaturli guruhlar faoliyatida qatnashar ekan, ko‘pincha, ularda har xil vazifalarni (funksiyalarni) 
bajaradi, o‘zaro hech bir o‘xshamagan rollarni ijro etadi. Masalan, ota-onaning, oilaning «egovi», injiq, «zo‘ravon» 
bola o‘z tengqurlari davrasida ehtiyotko-rona harakat qilib, o‘zini tamoman boshqacha tutadi. Shuningdek, jiddiy, 
talabchan va xizmat vaqtida boshqalarga qo‘shilmaydigan sa-yohat davrida, mehnat faoliyatida, hashar va 
hamkorlikda, ulfatchi-likda hazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida kelti-rilgan masalalardan bitta 
odamning o‘zi turli vaziyatlarda mazmun jihatdan bir-biriga qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat hollarda 
odam turli-tuman vaziyatlarga, sharoitlarga mos, ularga mutanosib bo‘lgan jihatlarni (jabhalarni) namoyon qiladi, 
uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqa-sida va shu singarilarida o‘z zimmasiga olgan 
rollarni bir-biriga qarama-qarshi emas, balki o‘zaro hamohang tarzda o‘ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, 
xislatlarining, sifatlarining bir-biri-ga mosligi shaxsning yaxlitligini ko‘rsatuvchi alomatlardan biri bo‘lib, undagi 
qarama-qarshilik, ziddiyat va shakllanib ulgirmagan xususiyatlarning ko‘rsatkichi uningturli vaziyatlarda 
bajariladigan rollarning o‘zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi hisoblanadi. 
Inson jamiyatningturli guruhlarida odamlarning o‘z zimmasiga olgan vazifalari va rollari qanchalik rang-
barang bo‘lmasin, tur-mushdagi mavqei ko‘p ma’no, ko‘p qirrali xususiyatga ega bo‘lishidan qat’i nazar, inson 
shaxsiga to‘la mos keladigan haqiqiy tavsif be-rish imkoniyati saklanib qoladi. Unga beriladigan tavsif faqat uning 
o‘ynaydigan asosiy rollarini, egallagan mavqeining indivi-dualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan 
emas, bal-ki uning ishlab chiqarishga, moddiy boyliklarni^o‘zlashtirishga nis-batan munosabatini o‘rganish orqali 
beriladi. O‘zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik, mustaqil, huquqiy 
jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi. 
Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida ko‘rsatilishicha, 
shaxsning psixo-logik tuzilishi, psixologik xususiyatlari, xarakter xislati, tempe-rament xususiyatlari, irodaviy 
sifatlari, akliy qobiliyatlari, is-te’doddarajalari, barqaror qiziqishlari, hukmron motivlari, his-siyoti va shu 
kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol, alo-hida odamda betakror, barqaror, turg‘un birlikni tashkil etadi. 

---

Bu esa, o‘z navbatida gsh.xsni psixologik tuzilishining nisbiyligi, qat’iyligi, stereotipligi to‘g‘risidagi fikrni qat’iy 
tasdiqlashga imkon yaratadi. 
Psixik holatlar, hodisalar (hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabilar) uzluksiz ravishda o‘zgarib turishi, 
ijtimoiy guruxlar-da, hayotiy vaziyatlarda odam o‘z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o‘zgarishi, 
yoshni ulg‘ayib borishi ham shaxsning psi-xologik qiyofasi (milliylik, etnik ta’sir asosida) muayyan daraja-da 
barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barqarorlik odam qat-nashadigan uning yashash sharoitlari, jismoniy 
xususiyatlarining qiyofasi bilan uyg‘unlikda shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig‘indisining doimiyligi bilan 
uzviy bog‘liqdir. Biroqbiz qayd qilib o‘tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki shaxsni psixik tuzilishining 
o‘zgarishi jahon psixologlarining bir qator tadqiqotlarida o‘rganilgan. Bu o‘zgarishlar odamning yashash muhiti, 
amalga oshiradigan faoliyatida namoyon bo‘luvchi hisoblanib, ular ijtimoiy ta’sir, tarbiya sharoitiga bevosita 
aloqadordir. 
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o‘zgaruvchan xusu-siyatlari inson xislatlarining yaxlitligi va 
o‘zaro bog‘liqligidan, yatiga ega. Hayotda biron bir tanbeh berishning o‘zi kimdadir ruhiy hisni uyg‘otsa, boshqa 
birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo‘zg‘atuvchilar 
ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismla-ri (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi 
yig‘in-disi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi. 
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir, ya’ni yakkaholligidir. 
Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikma-si tushuniladi. Individuallik 
tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘in-disi, iroda, 
faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabi-lar 
kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, yaqin 
odamdan ayrilgan-ligi qayg‘u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi 
fazilatlar murakkab voqelikning man-gulikka yo‘nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‘zining qadr-qim-mati va 
nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qili-shi, ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‘zining kuchli 
va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir. 
Odam jamiyatda turli guruhlar faoliyatida qatnashar ekan, ko‘pincha, ularda har xil vazifalarni 
(funksiyalarni) bajaradi, o‘zaro hech bir o‘xshamagan rollarni ijro etadi. Masalan, ota-onaning, oilaning «egovi», 
injiq, «zo‘ravon» bola o‘z tengqurlari davrasida ehtiyotko-rona harakat qilib, o‘zini tamoman boshqacha tutadi. 
Shuningdek, jiddiy, talabchan va xizmat vaqtida boshqalarga qo‘shilmaydigan sa-yohat davrida, mehnat faoliyatida, 
hashar va hamkorlikda, ulfatchi-likda hazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida kelti-rilgan masalalardan 
bitta odamning o‘zi turli vaziyatlarda mazmun jihatdan bir-biriga qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat hollarda 
odam turli-tuman vaziyatlarga, sharoitlarga mos, ularga mutanosib bo‘lgan jihatlarni (jabhalarni) namoyon qiladi, 
uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqa-sida va shu singarilarida o‘z zimmasiga olgan 
rollarni bir-biriga qarama-qarshi emas, balki o‘zaro hamohang tarzda o‘ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, 
xislatlarining, sifatlarining bir-biri-ga mosligi shaxsning yaxlitligini ko‘rsatuvchi alomatlardan biri bo‘lib, undagi 
qarama-qarshilik, ziddiyat va .shakllanib ulgirmagan xususiyatlarning ko‘rsatkichi uningturli vaziyatlarda 
bajariladigan rollarning o‘zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi hisob-lanadi. 
Inson jamiyatning turli guruhlarida odamlarning o‘z zimmasiga olgan vazifalari va rollari qanchalik rang-
barang bo‘lmasin, tur-mushdagi mavqei ko‘p ma’no, ko‘p qirrali xususiyatga ega bo‘lishidan qat’i nazar, inson 
shaxsiga to‘la mos keladigan haqiqiy tavsif be-rish imkoniyati saklanib qoladi. Unga beriladigan tavsif faqat uning 
o‘ynaydigan asosiy rollarini, egallagan mavqeining indivi-dualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan 
emas, bal-ki uningishlab chiqarishga, moddiy boyliklarni o‘zlashtirishga nis-batan munosabatini o‘rganish orqali 
beriladi. O‘zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik, mustaqil, huquqiy 
jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi. 
Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida ko‘rsatilishicha, 
shaxsning psixo-logik tuzilishi, psixologik xususiyatlari, xarakter xislati, tempe-rament xususiyatlari, irodaviy 
sifatlari, aqliy qobiliyatlari, is-te’doddarajalari, barqaror qiziqishlari, hukmron motivlari, his-siyoti va shu 
kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol, alo-hida odamda betakror, barqaror, turg‘un birlikni tashkil etadi. 
Bu esa, o‘z navbatida shtasdiqlashga imkon yaratadi. 
Psixik holatlar, hodisalar (hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabilar) uzluksiz ravishda o‘zgarib turishi, 
ijtimoiy guruhlar-da, hayotiy vaziyatlarda odam o‘z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o‘zgarishi, 
yoshni ulg‘ayib borishi ham shaxsning psi-xologik qiyofasi (milliylik, etnik ta’sir asosida) muayyan daraja-da 
barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barqarorlik odam qat-nashadigan uning yashash sharoitlari, jismoniy 
xususiyatlarining qiyofasi bilan uyg‘unlikda shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig‘indisining doimiyligi bilan 
uzviy bog‘liqdir. Biroqbiz qayd qilib o‘tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki shaxsni psixik tuzilishining 
o‘zgarishi jahon psixologlarining bir qator tadqiqotlarida o‘rganilgan. Bu o‘zgarishlar odamning yashash muhiti, 
amalga oshiradigan faoliyatida namoyon bo‘luvchi hisoblanib, ular ijtimoiy ta’sir, tarbiya sharoitiga bevosita 
aloqadordir. 
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o‘zgaruvchan xusu-siyatlari inson xislatlarining yaxlitligi va 
o‘zaro bog‘liqligidan, tarkib topuvchi murakkab birlikdan iboratdir. Odatda, shaxsni psi-xologik jihatdan o‘rganish 
o‘z tarkibiga ikki asosiy ilmiy muammo-ni qamrab oladi.