Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

Evtrof ko`llarning suvi azot va fosfor o`g`itlariga boy bo`lib, bu ularga quyiladigan suv tarkibida minerallar va organik moddalar ko`pligi bilan tushuntiriladi. Evtrof ko`llarda plankton va bentos turlar soni ko`p, populyatsiya zichligi yuqori bo`ladi. Organizmlarning ko`pligi suvning chuqur qatlamida kislorodning kamayishiga, suvning tiniqlik darajasi pasayishiga olib keladi va ayniqsa, suv oqimi to`xtaganda bu holat yaqqol kuzatiladi. O`zbekiston hududida joylashgan ko`pchilik ko`llarni evtrof ko`llarga kiritish mumkin. Bunday ko`llarning litoral mintaqasidagi fauna tarkibida turlar soni ko`p bo`ladi. AQShning Michigan shtatida joylashgan ko`l tubidagi 1m² maydonda 4400 ta bentos organizmlar topilgan (mollyuskalar, hasharotlarning lichinkalari, mshankalar, to`garak chuvalchanglar va boshq.).
Oligotrof ko`llar odatda chuqur ko`llar bo`lib, suvining rangi ko`k yoki yashil bo`ladi. Bu tipdagi ko`llarda azot va fosfor minerallari kam, hayvonlarning zichligi past bo`ladi. Mazkur ko`l tipiga baland tog`liklarda (alp) joylashgan, suvining harorati past bo`lgan ko`llar kiradi.
Distrof ko`llar chuqur bo`lmagan ko`llar bo`lib, ularning qirg`oqlari torf hosil qiluvchi o`simliklar bilan qoplangan bo`ladi. Mazkur ko`llardagi suv tarkibida gumin moddasi ko`p, suv rangi qo`ng`ir, kislorod kam, suv reaktsiyasi kislotali, mahsuldorlik darajasi past va hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni ham kam bo`ladi. Bunday ko`llarga Yevropaning shimolidagi o`rmonlarda joylashgan ayrim ko`llarni misol qilish mumkin.
Harorat rejimidagi tafovutlarga ko`ra ko`llar uch tipga bo`linadi: tropik, mo``tadil va qutb oldi oblastlarining ko`llari.
Tropik ko`llarda suv harorati kuchsiz tebranishga ega bo`lib, havzaning yuza va chuqur qatlamlarida harorat juda kam farq qiladi. Mazkur ko`llarning faunasi tarkibida turlar ko`p bo`ladi hamda ularda yashovchi ko`pchilik hayvon turlari stenoterm va issiqsevar bo`ladi.
Qutb oldi ko`llarida suv harorati kuchsiz tebranishga ega bo`lib, harorati doimo sovuq, yuqori qatlamda harorat 10° S dan yuqoriga ko`tarilmaydi, qishda esa muz qatlami hosil bo`ladi. Faunasi tarkibida turlar soni juda kam bo`lib, losossimon baliqlar nisbatan ko`p uchraydi, umurtqasizlar faunasi tarkibida turlar soni ancha kam bo`ladi.
Mo`tadil oblast ko`llari o`tkinchi xususiyat kasb etadi. Mazkur ko`llarda harorat tebranishlari yil davomida juda o`zgaruvchan bo`lib, yozda suvning yuza qatlami uning chuqur qatlamiga qaraganda iliq bo`lsa, qishda aksincha holat kuzatiladi. Bu xususiyat plankton organizmlar va boshqa hayvon turlarining hayot tsiklini o`zgarishiga va mavsumiy almashinuviga sabab bo`ladi.
Odatda ko`llarda plankton organizmlarning turlari dengizlarga qaraganda ancha kam bo`lib, bu yerda plankton organizmlardan bir hujayralilar, kolovratkalar, turli qisqichbaqasimonlar va turli-tuman umurtqasizlarning lichinkalari uchraydi. Shu bilan birga plankton biomassasi bentos biomassasiga qaraganda ko`p bo`ladi. Qirg`oq mintaqalarining faunasi tarkibi baliqlar, amfibiyalar, toshbaqalar, ilonlar va hasharotlardan tashkil topadi.
Daryolar ko`llardan farq qilib ko`p hollarda dengizlar bilan aloqada bo`ladi va bunday vaziyat baliqlarning daryodan dengizga va aksincha yo`nalishda migratsiya qilishiga olib kelgan. Daryolarning quyi oqimlaridagi qulay sharoitlar ba`zi dengiz hayvonlarini o`ziga jalb etadi. Shimolda daryolarga tyulenlar, janubda esa akula va skatlar kirib kelishadi. Qora va Kaspiy dengizi uchun mahalliy tur sanalgan gidra polipi (Cordylophora lacustris) va ikki qopqoqli mollyuska (Dreissena polimorpha)ning ayni vaqtda mazkur dengizlardan daryolar bo`ylab tarqalishi davom etmoqda.
Quruqlikda hayvonlarning tarqalishi. Yer yuzining quruqlik qismidagi yashash muhitlari qator xususiyatlari bilan boshqa yashash muhitlaridan farq qiladi. Quruqlikda yashash sharoitlarining juda turli-tumanligi turlar xilma-xilligi va biomassaning yuqori bo`lishiga olib keladi. Quruqlikdagi biomassa dunyo okeaniga qaraganda 800 marta yuqori bo`ladi. Okeanlarda biomassaning asosiy qismi hayvonlar hissasiga to`g`ri kelsa, quruqlikda aksincha 99% biomassa yashil o`simliklar hissasiga to`g`ri keladi. Mazkur yashash muhitidagi barcha ekologik omillar keng tebranishga ega bo`ladi va ayniqsa, havo namligi quruqlik faunasining shakllanishida muhim o`rin tutadi.
Hayotning dastlab okeanda paydo bo`lganligini va aksariyat hayvon turlari evolyutsiyasining birinchi bosqichlari okeanda kechganligini hisobga olganda, chuchuk suv va quruqlikdagi yashash muhitlari ikkilamchi yashash muhitlari bo`lib hisoblanadi. Shu sababli chuchuk suv va quruqlikda uchrovchi fauna elementlari nisbatan yosh sanaladi. Hayvonlarning ayrim sinflari (qushlar, hasharotlar)ni aynan quruqlikda paydo bo`lganligi to`g`risida ma`lumotlar bor.
Yer yuzining turli qismlarida ekologik sharoitlarning turlicha bo`lishiga mos ravishda, hayvonot dunyosi ham turlicha tarqalishga, tur tarkibiga va zichlikka ega bo`ladi. Bunday o`ziga xoslilik nafaqat hozirgi vaqtdagi mavjud ekologik omillar, balki qadimda er planetasida sodir bo`lib o`tgan o`zgarishlar, ularning davomiylik muddatlari, yo`nalishlari va o`sha paytdagi evolyutsion jarayonlar bilan uzviy bog`liqdir. Avstraliya zoogeografik oblasti faunasining shakllanishida bunday xususiyat yaqqol namoyon bo`lgan. Xaltalilarga mansub turlarning Avstraliya faunasi tarkibida ko`pligi, aynan materiklarning shakllanish jarayonlari va hayvonlar evolyutsiyasi bilan bog`liq. Avstraliya faunasi mezozoy erasiga xos xususiyatlarni o`zida aks ettirgan bo`lib, tarkibida sodda tuzilgan sutemizuvchilarning mavjudligi, ushbu materikning yuksak sutemizuvchilar paydo bo`lishidan ancha ilgari boshqa materiklardan ajralib ketganligini isbotlaydi. Bu holat geologik va biologik evolyutsiya qonuniyatlarini o`zaro bog`liq holda o`rganishda muhim ahamiyatga ega.
Quruqlikda hayvonlarning mavjudligi va tarqalishini belgilovchi asosiy omillarga namlik, harorat, havo oqimi, quyosh nuri hamda o`simliklar qoplamini kiritish mumkin. Mazkur omillarning miqdori va tebranish darajasi quruqlik hayvonlarining tarqalishi va zichligini belgilaydi. Ayniqsa hayvonot dunyosining tarqalishida o`simliklar qoplami muhim o`rin tutadi. O`simliklar qoplami hayvonlar uchun nafaqat oziqa, balki yashash muhitidagi iqlimiy omillarni belgilovchi biogeotsenozning ajralmas qismi, boshpana, uya qurish joyi va boshqa muhim vazifalarni ham bajaradi. Shu bilan birga, o`simliklar qoplami biogeotsenozning tabiatini belgilab beruvchi o`ziga xos indikator bo`lib xizmat qiladi. Har bir o`simlik formatsiyasida shu formatsiyaga moslashgan hayvon turlari yashaydi. Jumladan shimoldagi nina bargli o`rmonlarda (tayga) karqur, chittak, kedrovka, qaychitumshuq, burunduq va suvsar uchraydi. Bargli o`rmonlarda olmaxonlar, krotlar, erqazarlar, tipratikanlar, bug`u, o`rmon mushugi, bo`rsiq, burgutlar, yapaloqqushlar, zarg`aldoq, botqoq toshbaqasi va boshqalar yashaydi. Dasht va cho`l formatsiyalarida ham bu er uchun xos hayvonot dunyosi shakllangan. Xulosa qilib aytganda, er yuzida biotsenozlarning tarqalishi muayyan qonuniyatlarga amal qiladi hamda iqlimiy omillarga bo`ysungan holda mintaqaviy xususiyat kasb etadi.
Quruqlik mintaqalarida ham okeanlardagi kabi tirik moddaning tarqalishida gorizontal va vertikal zonallik namoyon bo`ladi. Erda tropik, ikkita mo``tadil va ikkita qutb mintaqasi farq qilinadi. Bu mintaqalar o`zaro fauna tarkibi bilan ajralib turadi.