Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

Dengiz va okeanlarda hayvonlarning tarqalishi. Dengiz va okeanlar yer yuzasining 71% maydonini egallaydi. Hasharotlarni hisobga olmaganda, 160 ming turdagi hayvonlar dengiz va okeanlarda yashasa, 90 ming turdagi hayvonlar quruqlikda yashaydi.
Dengiz va okeanlarda million yillardan buyon yashayotgan va morfologik xususiyatlari nisbatan juda kam o`zgargan hayvon turlari uchraydi. Bu holat suv muhitida quruqlikka nisbatan evolyutsion jarayonlarning juda sekin kechganligidan dalolat beradi.
Dengiz va okeanlarda organizmlarning tarqalishi, xilma-xilligi hamda maydon birligidagi soni qator ekologik omillarga bog`liq. Bunday omillar jumlasiga suvning chuqurligi, oqim, bosim, quyosh nurlarining suv qatlamlariga yetib borishi, suvning harorati, gaz hamda erigan tuzlar tarkibi va miqdori kabilarni kiritish mumkin.
Dengiz va okeanlarni klassifikatsiyalashga turli olimlar turlicha yondashadi. Suvning substrat (suv tubi yoki qirg`oq) bilan bog`liq yoki bog`liq emasligiga ko`ra, dengiz va okeanlarda ikkita asosiy biotoplar guruhi farq qilinadi. Suvning substrat bilan bog`liq bo`lmagan ochiq qismi pelagial deb yuritilsa, uning substrat bilan bog`liq bo`lgan qirg`oq qismi yoki tubi bental deb ataladi.
Pelagial vertikal bo`ylab yuqoridan pastga tomon epipelagial, batipelagial va abissopelagial biotoplariga bo`linadi. Pelagialda yashovchi organizmlar hayot tsiklining barcha davrlarida passiv yoki aktiv harakatlanish xususiyatiga ega bo`ladi. Maxsus harakatlanish organlariga ega bo`lgan va aktiv harakatlanuvchi organizmlar nekton deyiladi (baliqlar, kitsimonlar, yirik bosh oyoqli mollyuskalar va boshqalar) va ular juda keng tarqaladi. Passiv harakatlanish xususiyatiga ega bo`lgan organizmlar plankton deyiladi va ularning ko`pchiligi asosan vertikal holda juda sekin harakatlanish xususiyatiga ega bo`ladi. Plankton organizmlarning harakati to`liq suv oqimiga bog`liq bo`ladi (qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar). Pleystonlar esa o`rtacha va yirik o`lchamga ega bo`lgan, suvning yuzasida suzib yuradigan (sifonoforalar) organizmlar bo`lib, ularning tanasi bir vaqtning o`zida ham suv, ham havo muhitida joylashadi. Neystonlar mayda va o`rtacha kattalikdagi organizmlar bo`lib, suvning yuzidagi pardaga ustki va ostki tomondan yopishib olgan holda yashaydi. Shunga ko`ra, ular epineyston va giponeystonlarga bo`linadi. Epineystonlarga infuzoriyalar, dengiz suv kesarlari, giponeystonlarga esa qisqichbaqasimonlar, ayrim mollyuskalar va chuvalchanglar, ninatanlilar, ba`zi baliqlarning tuxumlari, lichinkalari hamda yosh individlarini misol qilish mumkin. Giponeyston dunyo okeani hayotida muhim ahamiyatga ega bo`lib, gidrobiolog olim Yu.P.Zaytsev (1970) giponeystonlarni “dengiz inkubatorlari” deb atagan. Ular suv yuzasining 0–5 sm qalinlikdagi qatlamida joylashadi. Neystonning turlar xilma-xilligi tropik hudud suvlarida juda yuqori ko`rsatkichnitashkil etadi.
Bental vertikal yo`nalishda yuqoridan pastga tomon litoral, batial va abissal biotoplarga bo`linadi. Litoral va abissal orasida deyarli chegara yo`q va bu oraliq o`tkinchi mintaqa batial deb yuritiladi. Litoral havzaning qirg`oq qismini egallaydi va qirg`oq yon bag`rining tuzilishiga ko`ra uning chuqurligi turli havzalarda turlicha bo`ladi. Dengiz va okeanlarning litoral qismi dunyo okeanining atigi 7,5% ini tashkil qilishiga qaramasdan, bu mintaqaning hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni juda ko`p bo`ladi. Bunday holat yashash muhitining turli-tumanligi (tuproq tarkibi, suv osti o`simliklarining xilma-xilligi va boshqalar) bilan tushuntiriladi. Abissal suv havzasining ostki qismini va unga tegishli bo`lgan suvlikni o`z ichiga oladi. Abissal biotop doimiy qorong`ilik, o`zgarmas past harorat, kuchsiz oqim, yuqori darajadagi sho`rlanish, yumshoq grunt, yuqori bosim kabi qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu erda shakllangan o`ziga xos deyarli o`zgarmas muhit, hayvonlarning oziqlanishi uchun noqulaylik yaratadi. Oziqa manbai sifatida asosan detrit, ya`ni suv tubiga tushadigan organizm qoldiqlaridan foydalaniladi. Shu sababli abissalning hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni kam bo`ladi. Bu mintaqada asosan ninatanlilar, aktiniyalar, chuvalchanglar, mollyuskalar, bulutlar, krablar va dengiz o`rgimchaklari, ya`ni pantopodlar keng tarqalgan. Ularning ko`pchiligi doimiy qorong`ilikda yashaganligi tufayli ko`rish qobiliyatini yo`qotgan, boshqalari esa juda kuchsiz yorug`likni ham sezuvchi yirik ko`zlarga yoki maxsus yorug`likni sezuvchi a`zolarga ega. Muhit sharoitining deyarli o`zgarmasligi bu joyda qadimiy turlarning saqlanib qolishiga ham sabab bo`lgan. Bunday turlarga dengiz nilufarlari, ximer balig`i va boshqalarni kiritish mumkin. Abissaldagi hayot bentos organizmlar faoliyati bilan chambarchas bog`liq bo`ladi.
Dengiz va okeanlarda 16000 turdagi baliqlar, 80000 tur mollyuskalar, 20000 tur qisqichbaqasimonlar, 9000 tur bo`shliqichlilar, asosan radiolyariya va foraminiferalardan iborat 15000 turdagi bir hujayralilar va boshqa qator turlar uchraydi. Umurtqalilardan baliqlar bilan bir qatorda toshbaqalar, ilonlar, kitsimonlar va kurakoyoqlilardan iborat yuzdan ortiq sutemizuvchilarning turlari yashaydi. Pingvinlar, bo`ronqushlar va baliqchilar kabi 241 turdagi suv qushlarining hayoti dengiz va okeanlar bilan bog`liq.
Dengiz va okeanlarda biomassaning taqsimlanishi qit`alarga qaraganda bir qadar tekis kechadi va asosiy biomassa subarktika va shimoliy mo``tadil mintaqaga to`g`ri keladi. Mazkur mintaqalar dunyoda ovlanadigan baliqlarning 2/3 qismini etkazib beradi. Nisbatan kam biomassa esa shimoliy va janubiy yarim sharning tropik mintaqasida qayd etiladi. Antarktikaning yuza suvlarida qisqichbaqasimonlarning (krillar) biomassasi 1m<sup>2</sup> da 10-15 kg ni tashkil etadi.
Shimoliy va janubiy yarim sharlarda joylashgan barcha geografik mintaqalar bir-biriga mos keladi hamda barcha dengiz va okeanlar uchun xosdir. Mintaqalarga ajratishda issiqlik miqdori, bug`lanish, sho`rlanish, shamol va dengiz oqimlari, suvning biologik va geokimyoviy xususiyatlari e`tiborga olinadi va shunga mos ravishda hayvonot dunyosining tur tarkibi va biomassasi har bir mintaqada o`ziga xosdir.
Ayni vaqtda okeanlarning biologik resurslari taxminan 100-150 mln. tonnaga teng deb baholanmoqda. Ushbu resurslar orasida biomassasi bo`yicha baliqlar birinchi o`rinni egallaydi (85%), kitlar va kurakoyoqlilar 6% ni, qisqichbaqalar, suvo`tlari va boshqalar birgalikda 9% ni tashkil etadi. Baliqlardan ayniqsa, anchouslar, seldsimonlar, treskasimonlar, skumbriyasimonlar, kambalalar, stavridalar va tuneslar mahsuldor sanaladi. Baliqlarning 86% qirg`oq mintaqasidan ovlanadi. Atlantika okeani baliq mahsuldorligi bo`yicha birinchi o`rinni egallaydi.
Dunyo okeanini o`zlashtirish va uning biologik resurslarini boyitish yangi hamda istiqbolli yo`nalish bo`lib, buyo`nalish marikultura deb yuritiladi. Marikultura ov ahamiyatiga ega bo`lgan dengiz organizmlarini o`stirish va ko`paytirishga qaratilgan tadbirlar majmuasidir.
Chuchuk suv havzalarining umumiy maydoni 4 mln. km² ni tashkil etib, ularga ko`llar, daryolar, ularning irmoqlari va umuman atmosfera yog`inlari hisobiga shakllangan havzalar kiradi. Chuchuk suv havzalarining o`rtacha chuqurligi 100 metrdan oshmaydi (Baykal ko`li 1600 m, Tanganika ko`li 1435 m chuqurlikka ega). Chuchuk suv havzalaridagi yashash muhitlari dengizlarga qaraganda juda o`zgaruvchan bo`lib, u havzaning qaysi mintaqada joylashganligiga va boshqa qator omillarga bog`liq. Shu asosda chuchuk suv havzalarning hayvonot dunyosi o`zining qator xususiyatlari bilan dengiz faunasidan ajralib turadi.
Mazkur havzalar o`zaro tutashmaganligi, alohidalashganligi sababli ularning hayvonot dunyosi orasida to`g`ridan-to`g`ri aloqalar kuzatilmaydi. Chuchuksuv havzalarida ninatanlilar, boshoyoqli mollyuskalar, qobiqlilar kabi turlar mutlaqo uchramaydi, nemertinalar, ko`p qilli chuvalchanglar, g`ovaktanlilar va bo`shliqichlilarning juda kam turlarigina tarqalgan. Amfibiyalar sinfininng vakillari esa faqat chuchuk suv havzalari uchun xos hayvonlardir.
Chuchuk suv havzalarining faunasi dengiz faunasi asosida shakllangan ikkinchi yashash muhiti sanaladi va ayni vaqtda ham ayrim hayvon turlarining dengizlardan daryo va ko`llarga ko`chib o`tish jarayoni davom etmoqda. Bunday xususiyat, ayniqsa, tropik mintaqada kuzatiladi.
Chuchuk suv havzalari faunasining o`ziga xosligini belgilovchi asosiy ekologik omillarga suvning kimyoviy tarkibi, harorat, suv oqimining mavjudligi yoki mavjud emasligi va boshqalar kiradi. Mazkur omillar hayvonot dunyosining tarqalishini belgilovchi asosiy ko`rsatkichlardir. Bunday havzalarda suv oqimi turlicha bo`lib, daryo va irmoqlarda tez oqsa, ko`llarda deyarli oqim kuzatilmaydi. Hayvonlar suv oqimi tezligiga juda sezuvchan bo`lishadi va shunga ko`ra ular reofil (oquvchan suvlarda yashovchi turlar) va limnofil (oqmaydigan suvlarda yashovchi turlar) turlarga ajratiladi. Chuchuk suv hayvonlarini evribiontlarga kiritish mumkin.
Ko`lning u yoki bu turdagi organizmlar tomonidan egallanishi uning mahsuldorlik darajasini belgilaydi. Ko`llar mahsuldorlik darajasiga ko`ra gidrobiologik klassifikatsiya qilinadi. Gidrobiologik klassifikatsiyalashga asosan evtrof, oligotrof va distrof ko`l tiplari farq qilinadi.