Qarshi davlat univеrsitеti

XO‘QACHA Kichik ko‘za; ko‘zacha. [Oyimtilla] Xo‘qachadagi zig‘ir yog‘idan qozonga ozgina solib, piyozdog‘ qildi. H. Nu’mon va A. Shoraxmedov, Ota. Cho‘pon xo‘qachaga syv to‘ldirdi. N. Yoqubov, Jon¹.
Kulolchilik buyumlaridan birining nomi nimkosa, deya atalib, termin fors tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan. Tilimizda ushbu o‘zlashma so‘z bilan birga kosacha – kichik kosa – kichkina kosa so‘z va birikmalari ham qo‘llanilib, ular o‘zaro sinonimik munosabatga ega.
Kulolchilikda qo‘llaniladigan xom ashyo nomlari orasida ham o‘zaro sinonimik munosabatni kuzatish mumkin. Masalan, “yumshoq, kulrang tog‘ jinsi” ma’nosiga ega bo‘lgan gilvata termini soha terminologiyasida xom ashyo nomni anglatadi. Fors tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan ushbu termin bilan bir qatorda tilimizda sinonim sifatida gilmoya – guluta singari til birliklari ham қўлланилади. Ushbu terminlar “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da quyidagicha izohlangan:
GILVATA [f. - o‘tga chidamli loy] geol. Yumshoq, kulrang tog‘ jinsi, gilmoya (xalq tabobatida tomoq og‘rig‘i, og‘iz yelikishi kabi kasalliklarga qarshi dori sifatida ishlatilgan). Mayda savdogarlar saqich, gilvata sotishardi. I. Rahim, Ixlos. Haligina quyosh yog‘dusida olmossimon yaltirab turgan tog‘ yonbag‘irlari tezda gilvata tusiga kirdi. H. Nazir, So‘nmas chaqmoqlar.
GILMOYA ayn. gilvata. Gilmoya tabiatda har xil: oq, kulrang, qo‘ng‘ir
va boshqa ranglarda uchraydi. M. Zokirov, Bebaho xazinalar².
GULUTA shv. Gilvata. Xotin turayotib, baralla yig‘lab yubordi: -Bu yer yutkur qanday balo ekan!.. Odamlarday gulutaga, tuzga, kesakka boshqorong‘i bo‘lsam-chi. A. Qahhor, Anor³.


¹ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. Besh jildli. ..-jild. 200.... – 438-bet.
² O‘zbek tilining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. Besh jildli. 1-jild. 2006 – 501-bet.
³ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. Besh jildli. 1-jild. 2006 – ....-bet.
O‘zbek tilidagi so‘z va terminlar orasidagi sinonimik munosabat turlicha yuz beradi:

1. 
   bir tilning o‘z leksemalari orasida bo‘ladi. Bu – har bir tilning o‘z ichki taraqqiyoti bilan yuzaga keladigan holat. Masalan, sohaga oid ho‘qacha – ko‘zacha – kichik ko‘za kabi sinonimlar o‘zbek tilining o‘z imkoniyati asosida yuzaga kelgan;
   
2. 
   o‘z leksema bilan o‘zlashma leksema orasida bo‘ladi. Masalan, sohaga
   

oid nimkosa(f) - kosacha (o‘)– kichik kosa (o‘)– kichkina kosa(o‘); gilvata (f) – gilmoya(o‘) – guluta(o‘) kabi;

3. 
   o‘zlashma leksemalar orasida ham voqe bo‘ladi. Biz tadqiq etayotgan soha terminologiyasida bu holat kuzatilmadi.
   

Yuqoridagi tahlillar asosida sinonimik munosabat avvalo o‘zbek tili lug‘at boyligidagi o‘z qatlam leksemalari orasida voqe bo‘ladi, shu bilan birga, boshqa tildan leksema o‘zlashtirish oqibatida ham sinonimik munosabat yuzaga kelishi mukin, deya xulosa chiqarish mumkin.
Sinonimlar – tilning boy ekanini, taraqqiyot darajasini ko‘rsatib turuvchi hodisalardan biri. Sinonimlar yordamida nozik ma’no qirralari anglatiladi, voqelikka turlicha baho, munosabat ifodalanadi. Sinonimlardan birini tanlab ishlatish bilan voqelikning ma’lum bir qirrasi bo‘rttirib anglatiladi, ifodalanadi. Sinonimlarni ishlatishda har gal ular orasidagi ayirmalar bilan hisoblashishga to‘g‘ri keladi. O‘z fikrini anglatishda, voqelikka o‘z munosabatini ifodalashda yagona o‘rinli leksemani sinonimlari orasidan tanlab ola bilish kerak.
Sinonimlardan yana nutqni ixcham, ravon tuzishda, shuningdek, talaffuzni qulaylashtirishda ham foydalaniladi.

3.