Qаrshi dаvlаt univеrsitеti

2.2. Maktabda tez (chaqqon) og`zaki hisoblashni o`stirish mashg`ulotlarini tashkil qilish.  

 

Og`zaki  hisob  mashg`ulotida  o`qituvchi  stol,  partalar  ustidan  hamma  narsani  olib  qo`yishni 

taklif qiladi. Og`zaki hisob vaqtida tamoman tinchlik hosil qilish kerak, bolalarning ko`z oldida, 

ularning diqqatini hisobdan alahsitadigan hech narsa bo`lmasin. 

O`qituvchi kerak bo`ladigan misollarni chaqqonlik bilan saylab ola bilishi va masalalarni tez 

tuzib olishi kerak; 

Buning uchun u darsga tayyorlanish, misol va masalalarnioldindan tanlab qo`yishi va ularni 

esda saqlashi lozim. 

Og`zaki  hisob  vaqtida  o`qituvchi  kitob  yoki  konspektdan  kamroq  foydalansin.  Shuning 

uchun  misollarni  tanlashda  qat`iy  tartib  kerak.  O`qituvchi,  usul  texnikasining  o`quvchilar 

tomonidan  yaxshi  o`zlashtirilganligiga  ishonch  hosil  qilish  uchun  qo`llaniladigan  usullarni 

hisobga boshlash oldidan, takrorlashi kerak. 

O`qituvchi misol yoki masalani butun sinfga shu darajada shoshilmasdan aytib beradiki, shu 

vaqt  ichida  bolalar  ko`rsatilgan  hamma  bajarib  chiqishga  ulguradigan  bo`lsin  va  bundan  keyin 

natijalarni bir-ikki o`quvchidan so`rab oladi. Ushbu 5x14+280 misolni hisoblashni o`quvchilarga 

quyidagi formada berish mumkin: 

 5 ni 14 marta oling. 

(bolalar  shu  amalni  bajarib  olarlik  qadar  vaqt  to`xtab  turiladi),  chiqqan  natijaga  280  ni 

qo`shing (yana shunday to`xtalish), hosil bo`lgan sonning yettidan bir bo`lagini toping. 

Qancha bo`ladi? 

Misollarni  o`qiganda  har  bir  amalni  ayrim  amallarning  qanday  tartibda  bajarilishi  lozim 

bo`lsa, shu tartib bilan o`qib berish kerak. 

Masalan: 12x(54-29)+(9x17) 

Ifodani shunday o`qish kerak: 

54  dan  29  ni  oling,  shu  ayirmaga  12  ni  ko`paytiring  keyin  9  ni  17  ga  ko`paytiring  va  bu 

ko`paytmani  birinchi  ko`paytma  bilan  qo`shing.  Berilgan  misol  o`qituvchi  tomonidan  ham 

takrorlanmasin, aks holda takrorlab aytish bolalarning diqqatini bo`shashtiradi. 

Bolalar tezroq hisoblay ola boshlagan sari oradagi to`xtalishlar qisqara boradi. Agar boshda 

I-II  sinfda  2-3  bo`g`inli  mashqlarni  4-5  sekundlik  to`xtaishlar  (pauzalar)  bilan  berish  kerak 

bo`lsa,  keyin  III  sinfda  7-8  bo`g`inli  mashqlar  2-sekundlik  pauzalar  bilan  berilishi  mumkin. 

---

 

23 

Pauzalarning  uzoqligi  berilgan  bo`g`inni  hisoblab  chiqish  uchun  kerak  bo`lgan  o`rtacha  vaqtga 

munosib  qilinsin.  Keragidan  uzun  pauzalar,  topilgan  javobni  uzoq  vaqt  esda  tutib  turishga  

majbur  etib,  tez  charchatadi,  juda  qisqa  pauzalar  ham  shu  natijaga  oboradi,  chunki  javobni 

hisoblab  olishga  ulgurmagan  o`quvchilarga  amallarni  asta-sekin  ko`payib  boradigan 

misollarning o`zlarini yodda saqlab borishga to`g`ri keladi. 

Oxirgi  pauzadan  so`ng  o`qituvchi  butun  sinfga  bunday  so`roqni  beradi:  “Qancha  hosil 

bo`ldi?” Ayrim o`quvchilarni so`rab va 3-4 o`quvchidan to`g`ri javob olgandan keyin, o`ituvchi 

butun sinfga qarab so`raydi: “kimda boshqacha javob chiqdi?”. 

Misollarni  hisoblab  chiqqanda  ham,  masalalarni  yechgandagidek,  hamma  bolalar  baravar 

hisoblay olmaydi: birovlari natijani tezroq, ikkinchilari sekinroq topadi, uchinchilari esa bironta 

bo`g`inda adashib  qoladilar va hisoblashni oxirigacha bajarmaydilar.  Agr  to`g`ri javoblar 50 % 

dan  kam  bo`lsa  ,  bu  hol  mashqning  o`quvchilar  kuchiga  muvofiq  qilib  berilmaganligini 

ko`rsatadi va o`qituvchi uni hisobga olishi kerak. 

Tez  hisoblashga  doir  mashqlar  qilish  uchun  o`zaro  bog`langan,  ya`ni  har  birining  izlagani 

o`zining  ketidan  keladigan  masalaning  berilganlaridan  biri  bo`lib  keladigan,  bir  nechta  sodda 

masalalardan tashkil qilinishi mumkin bo`lgan masalalar ham berilishi zarur: 

Masalan: maktab bog`ida 27-(skameyka) o`rindiq bo`lib, har biriga 9 tadan bola o`tiripti. 

Hamma  o`rindiqlarda  nechta  bola  bor?  (O`qituvchi  bolalarga    javobni  aytmaslikni,  esda 

saqlashni taklif qiladi). 

Keyin 39 bola turdi va bog`dan chiqib ketdi.  

Nechta  bola  qoldi  (javobni  esda  saqlanadi).  Qolgan  bolalar  baravardan  4  gruppaga 

bo`linishdi va o`yinga boshlashdi. Har bir gruppaga nechta bola bor? 

Dastlab bolalarga  butun masalani o`qib, keyin uni bo`laklarga bo`lib pauza bilan, lekin har 

bir bo`lakdan so`ng so`roq qo`ymasdan o`qish va oxirida javobni so`rash mumkin. 

Tartibga  solinmagan  murakkab  masalalarni  yechish  vaqtida  sonli  ma`lumotlarni  doskaga 

yozib borish mumkin, biroq hisoblashlar og`zaki bajariladi. 

Ko`rgazmali qurollar va didaktik materiallar. 

O`qituvchi  og`zaki  hisobni  masala  yoki  misolni  aytibgina  (yozdirmasdan)  berganida, 

bolalarda  faqat  eshitish  xotirasi  taraqqiy  qiladi.  Og`zaki  hisob  mashg`ulotlarining  formasini 

turlantirishi  va  ko`rish  xotirasini  taraqqiy  qildirish  uchun  o`qituvchi  vaqti-vaqti  bilan  og`zaki 

hisobni jimlikda o`tkazishi kerak. 

Bu  vaqtda  misol  yoki  masalani  o`qituvchi  sinf  doskasiga  yozadi,  bolalar  esa  uni  og`zaki 

hisoblab javobini aytib beradi. 

Doskaga  yozib  berish ko`p vaqtni oladi, shu sababdan eshitish  va ko`z xotiralarini taraqqiy 

qildirish ishlarini navbatlashtirish uchun jadvallar va hisob figuralari yaxshi yordam beradi. 

---

 

24 

1. Shaxor-Troskiy jadvali.  

Bu jadval “yoddan” hisoblashda sinf mashqlar uchun mo`ljallangan 

    

1  2 

3  4  5  6  7 

8 

9 

13 

14 

15 

11 

16 

19 

10 

20 

21 

24 

27 

26 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

36 

49 

64 

81 

91 

93 

23 

37 

43 

59 

97 

73 

75 

68 

66 

62 

69 

38 

56 

91 

57 

51 

68 

78 

111 

117 

119 

121 

121 

144 

 

Jadvalni  devorga  osib  qo^zish  kerak  jadval  bo`yicha  og`zaki  hisoblash  paytlarida  hamma 

o`quvchilar jadvalga qarab o`tirishadi. Jadvaldagi sonlari ko`rsatish uchun o`quvchi bir tayoqcha 

oladi vako`rsatilgan sonlarning hammasini qo`shish, yoki aytish, yoki oldingi ikkitasini qushish, 

uchunchisini ayirish, to`rtinchisini qo`shish vahokozo.  

O`quvchi  biror  sonni  ko`rsatib  “qushing”  diydi-da  ikkinchi  sonni  ko`rsatadi,  keyin  yana 

muvofiq bir sonni ko`rsatib “ko`paytiring” deb aytish mumkun va hokozo.  

O`quvchilarning  nima  qilish  kerak  ekanligi  haqida  o`qituvchi  tomonidan  berilgan  ovozsiz 

yoki qisqacha ko`rsatmalar o`quvchilarning diqqatini tarbiyalash uchun zo` ahamiyatga egadir.  

Masalan: (o`quvchilar og`zaki bajaradilar).  

[((117-37):2-15)x4+80]:90=  

Jadvalni kim aytadi.  

Bir necha o`quvchi qo`l ko`taradi.  

O`qituvchi natijani bilish kerak.  

 

 

---

 

25 

 

 

Bu  siferblat  ham  og`zaki  hisob  uchun  qilingan.  Bu  siferblat  kartondan  yoki  fanerdan 

yasaladi;  uning ikki  yog`iga ham  bir hil raqamlar  yoziladi; siferblat  orqali ikki strelkali  bir o`q 

o`tkaziladi strelkalar o`qqa shunday o`rnatilgan bo`ladiki, biri siferblatning oldingi tomonida bir 

sonni  ko`rsatganda,    ikkinchisi  huddi  shu  sonni  orqasida,  o`qituvchiga  qaragan  yog`iga 

ko`rsatadi.  Strelkani  aylantirish  uchun,  siferblatning  orqa  tomonidan  o`q  ichiga  yog`ochdan 

ishlangan domaloq bir dastani qo`zg`almaydigan qilib o`rnatilgan.  

Qo`shiladigan,  ayiriladigan,  ko`paytiriladigan  yoki  bo`linadigan  ikkinchi  sonimiz  bir xonali 

son  bo`lgan  hollarda  siferblat  foydali  bo`ladi.  Qaysi  sonni  qo`shiluvchi,  ayiriluvchi  vahokozo 

qilib olishni strelka ko`rsatib turadi.  

Pifagorning ko`paytirish jadvali. 

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

---

 

26 

2 

4 

6 

8 

10 

12 

14 

16 

18 

3 

6 

9 

12 

15 

18 

21 

24 

27 

4 

8 

12 

16 

20 

24 

28 

32 

36 

5 

10 

15 

20 

25 

30 

35 

40 

45 

6 

12 

18 

24 

30 

36 

42 

48 

54 

7 

14 

21 

28 

35 

42 

49 

56 

63 

8 

16 

24 

32 

40 

48 

56 

64 

72 

9 

18 

27 

36 

45 

54 

63 

72 

81 

 

Bolalarni  jadvaldan  foydalanishga  o`rgatish  kerak:  6x7  raqami  bilan  boshlangan  yo`ldan 

yuzgiza  boshlab,  ustiga  7  raqami  yozilgan  ustunchaning  shu  yo`l  bilan  kesishgan  joyda  turgan 

songacha  yurgizish  kerak.  O`quvchilar  bir  xonali  sonlarni  ko`paytishda  og`zaki  hisob 

malakalarini tezroq egallashi uchun qo`yidagi qoidaga rioya qilish lozim.  

O`quvchilar  ikki  qator  kataklar  chizib  olib,  har  safar  shundan  shundan  hosil  bo`lgan 

to`g`rito`rtburchakda qancha katak borligini hisoblaydilar va masalan: “ikki marta olti-o`n ikki” 

deb  ovoz  bilan  aytib  beradilar,  uch  qatorni  chizgandan  keyin  esa  yana  hisoblaydilar  va  “uch 

marta  olti-o`n  sakkiz”  deb  aytadilar  pifagor  jadvalidan  shaxor  troshiy  jadvalidan 

foydalanganidek foydalanish ham  

mumkin. 

Hisob figurasi 

Hisob figurasi odatda bitta o‘zgarmas va bir nechta o‘zgaruvchi sonlardan iborat bo‘ladi. 

Bunda  o‘qituvchi  so‘z  bilan  Shoxor-Troskiy  jadvalidan  foydalanganda  qilingandek,  masalan, 

bo‘linuvchi deb aytib berish o‘rniga, o‘qituvchi uni ko‘rsatkich bilan ko‘rsatadi, o‘quvchilar esa 

darrov natijani hisoblaydi (bo‘luvchi o‘zgarmas son). 

1. Qo‘shish 

a) O‘zgarmas qo‘shiluvchi 29, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi qo‘shiluvchilar 

 

---

 

27 

 

 

b) O‘zgarmas qo‘shiluvchi 99, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi qo‘shiluvchilar. 

 

 

 

2. Ayirish 

a) O‘zgarmas ayiriluvchi 46, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi kamayuvchilar. 

 

---

 

28 

 

 

b) O‘zgarmas ayiriluvchi qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi kamayuvchilar. 

 

 

 

3. Ko‘paytirish 

a)  Ko‘paytirish  jadvalini  takrorlash.  O‘zgarmas  ko‘paytuvchi  7,  qolgan  sonlar  esa  – 

o‘zgaruvchi ko‘paytuvchilar. 

 

---

 

29 

 

 

b) O‘zgarmas ko‘paytuvchi 25, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi ko‘paytuvchilar. 

 

 

 

92 

36 

20 

 

 

 

 

 

76 

 

 

 

28 

 

 

24 

 

 

32 

68 

64 

16 

 

х25 

 

28 

52 

48 

16 

 

 

40 

 

 

88 

 

 

 

48 

 

 

 

 

 

44 

88 

12 

 

 

 

4. Bo‘lish 

a)  Bo‘lish  jadvalini  takrorlash.  O‘zgarmas  bo‘luvchi  9,  qolganlarining  hammasi  – 

o‘zgaruvchi bo‘luvchilar. 

b) O‘zgarmas bo‘luvchi 12, qolgan sonlarning hammasi o‘zgaruvchi bo‘linuvchilar. 

 

---

 

30 

 

 

 

 

 

5. Qiziqarli kvadratlar  

Qiziqarli  kvadaratlar  bir  necha  turli  bo`lishi  mumkun.  Ular  ma`lum  bir  shartga  muvofiq 

sonlarni tanlab olish bilan bolalarda og`zaki hisobga qiziqish to`g`diradi.  

a) katakchalardagi sonlarning gorizantal ham vertikal yo`nalishdagi yig`indilari baravar.    

 

 

4 

9 

2 

3 

5 

7 

8 

1 

6 

 

b) kataklarning bir qismi sonlar bilan to`ldirilgan bir qismi esa bo`sh qoldirilgan kvadratlar. 

Hamma  kataklarni  to`dirish  kerakki,  kataklardagi  sonlarni  qatorasiga  qo`yganda  ham  tikkasiga 

qo`shganda ham yig`indilar baravar bo`lsin. 

 

---

 

31 

 

Yig‘indi =15 

 

Yig‘indi =11 

 

Yig‘indi =19 

2 

7 

 

 

2 

3 

6 

 

3 

1 

 

9 

 

1 

 

5 

4 

 

 

4 

3 

2 

4 

 

 

 

 

 

3 

 

 

 

2 

 

v)  Kataklari  to‘ldirilmagan  kvadrat  va  buning  yonida  shu  kataklarni  to‘ldirish  uchun 

kerak bo‘ladigan sonlar yozilgan kvadratchalar yoki to‘garakchalar. 

O‘quvchilarning  ishi,  to‘garakchalarda  yoki  kvadratchalarda  yozilgan  sonlarni  bo‘sh 

kataklarga shunday joylashtirishdan iboratki, natijada qiziqarli kvadrat hosil bo‘lsin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

3 

5 

5 

2 

6 

3 

10 

2 

 

a)  Quyidagi  qiziqarli  kvadratlar  shunday  tuzilganki,  katakchalardagi  sonlarning 

gorizontal ham vertikal yo‘nalishdagi ko‘paytmalari teng. 

 

 

 

 

 

60 

---

 

32 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

3 

5 

5 

2 

6 

3 

10 

2 

  

b)  Kataklarni  to‘ldirilmagan  kvadrat  va  buning  yonida  shu  kataklarni  to‘ldirish  uchun 

kerak  bo‘ladigan  sonlar  yozilgan  kvadratchalar  yoki  to‘garakchalar  bo‘ladi.  O‘quvchilarning 

ishi,  kvadratchalarda  yoki  to‘garakchalarda  berilgan  sonlarni  bo‘sh  kataklarga  shunday 

joylashtirishdan iboratki, natijada qiziqarli kvadrat hosil bo‘lsin. 

Ishni  yengillashtirish  uchun  kvadratning  teskari  yog‘iga,  uning  gorizontal  va  vetrtikal 

qatorlardagi sonlarning ko‘paytmasidan iborat bo‘lgan son yozib qo‘yiladi.