Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

bios
-hayot,
sphaira
-
shar] yer qobig’idan (sferalaridan) biri 
bo’lib, uning tarkibi va energetikasi 
asosan tirik modda faoliyati bilan 
belgilanadi E. Zyuss tomonidan 1875 
y.kiritilgan 
bu 
atama 
V. 
I. 
Vernadskiyning 
ilmiy 
izlanishlari 
natijasida yer sayyorasining butun 
sirtini anglatadigan bo’ldi. B.troposfera 
,litosfera 
vagidrosferani 
o’zichiga 
qamrab oladi; qalinligi 30-40 km. sin. 
Ekosfera 
. 
Moddalarning 
biologik aylanishi 
(kichik doira) 
Биологическая 
круговорот
веществ (малый 
круговорот) 
Biological 
turnover of 
matters - (small 
turnover) 
Moddalarning 
biologik 
aylanishi 
(kichik 
doira) 
- 
kimyoviy 
elementlarning tuproq va atmosferadan 
tirik organizmlarga ularning kimyoviy 
shaklini o'zgartirib kirishi, so'ng tuproq 
va 
atmosferaga 
organizmlarning 
hayotiy 
faoliyati 
jarayonida 
va 
keyinchalik o'lganidan keyin qoluvchi 
qoldiqlar 
bilan 
qaytishi, 
hamda 
mikroorganizmlar 
yordamida 
destruksiya 
jarayonlari 
va 
minerallashishdan keyingi yana tirik 
organizmlarga qaytishi. M.b.a. bunday 
ta`rifi 
biogenetik 
darajaga 
to`g'ri 
keladi.
Noosfera 
Ноосфера 
Noosphere 
Noosfera [yun.
noos 
- aql] - aql-idrok 
sferasi. Iboraning zamonaviy talqini 
1931-yilda V.I. Vernadskiy tomonidan 
riosfera evolyutsiyasining bosqichi, 
uning tarqqiyotidagi jamiyatning ongli 
faoliyatining yetakchi rolini ifodalash 
uchun kiritilgan. 
Rekultivatsiya/rekuly
atsiya
Рекультиваsия 
Reclamation 
Rekultivatsiya/rekulyatsiya 
- 
bo’sh 
yerlar, ifloslangan sanoat maydonlari 
va hokazolarni foydalanish xususan uy-
joy 
qurilishi 
bog’lar 
yaratish 
dehqonchilik uchun yaroqli yerlarga 
aylantirish. Chiqindilar bilan ishlashga 
nisbatan “reserkulyatsiya” atamasi 
chiqindilarni utilizatsiyalash sohasida 

---

119 
qo’llanadi. 
Tabiiy resurs (suv, 
havo, tuproq va h.k.) 
sifati 
Качества 
естественных 
ресурсов 
Quality of natural 
resource (water, 
air, soil, etc.) 
Tabiiy resurs (suv, havo, tuproq va 
h.k.) sifati – uning tavsiflarining inson 
ehtiyojlari yoki texnologik talablarga 
(resursning tozaligi, unda foydali 
komponentlarning mavjudligi) mos 
kelish darajasi. 
Tabiiy resurslar 
(boyliklar) 
Естественные 
ресурсы 
Natural resources 
Tabiiy 
resurslar 
(boyliklar) 
[fr. 
ressource – vosita, zaxira] – inson 
ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat 
qiladigan tabiat boyliklari, zaxiralari, 
manbalari. 
Mexanik ifloslanish 
Механическая 
загрязнение 
Mechanical 
pollution 
Mexanik ifloslanish - ekotizimga unga 
yot bo'lgan va uning tabiiy faoliyatini 
izdan chiqaruvchi abiotik loyqalarning 
olib kirilishi. 
Atmosfera
Атмосфера 
Atmosfere 
Atmosfera [yun.atmos-bug` va sphare-
shar] - yer va boshqa fazoviy
jismlarning gazsimon qobig`i. Yer 
yuzasida u asosan azot (78,08%), 
kislorod (20,95%), argon (0,93%), suv 
bug`i (0,2-2,6%), karbonat angidrid 
gazidan (0,03%) tashkil topgan. 
Atrof muhitning 
ifloslanishi 
Загрязнение 
окружающая 
среда 
Environmental 
contamination 
Atrof muhitning ifloslanishi - tavsifi, 
joylashgan yeri yoki miqdoriga ko’ra 
atrof muhit holatiga salbiy ta’sir 
qilayotgan moddaning atrof-muhitda 
mavjudligi.
Bakteriologik 
ifloslanish 
Бактериологическ
ая загрязнение 
Bacteriological 
contamination 
Bakteriologik ifloslanish - ekotizimga 
unga 
yot 
bo’lganorganizmlarning 
chetdan olib kelinishi va ko’payishi. 
Mikroorganizmlar 
bilan 
ifloslanish 
bakteriologik 
yoki 
mikorobiologik 
ifloslanish ham deyiladi. 
Global ifloslanish 
Глобальная 
загрязнение 
Global 
contamination 
Global 
ifloslanish 
- 
ifloslanish 
manbayidan juda uzoq masofada, 
sayyoraning deyarli barcha nuqtalarida 
ayon bo'luvchi atrof tabiiy muhitning 
ifloslanishi. Havomuhitigaxos. 
Kommunal oqovalar
Коммунальные 
сточные воды 
Waste waters 
municipal 
Kommunal oqovalar - aholi istiqomat 
qiladigan joylarda hosil bo'ladigan 
oqovalar; 
umumiy 
kanalizatsiya 
mavjud 
bo'lganda 
maishiy 
ishlab 
chiqarish, yog`in-sochin suvlarini o`z 

---

120 
ichiga oladi. 
Oqava suvlarni 
tozalash 
Очистка сточных 
воды 
Treatment of 
sewage 
Oqava suvlarni tozalash - ifloslangan 
oqava 
suvlarni 
mexanik, 
fizik, 
kimyoviy va biologik va b. usullar 
yordamida har xil aralashmalardan 
tozalash. 
Oqavalarni biologik 
usulda tozalash 
Биологическая 
очистка сточных 
воды 
Biological 
treatment of 
sewage 
Oqavalarni biologik usulda tozalash - 
suv tozalashning keng qo'llaniladigan 
usullaridan biri: bunda suv sayoz 
hovuz va b. suv havzalarida organik 
moddalarni 
saprobiont 
mikroorganizmlar 
yordamida 
minerallashtirish yo'li bilan tozalanadi, 
ifloslanish ham deyiladi. 
Suv iste’moli 
Водопотребление 
Water 
consumption 
Suv iste’moli - suvdan aholi, sanoat va 
qishloq xo'jaligi ehtiyojlari uchun uni 
suv manbalardan ayirib olgan holda 
foydalanish. Qaytariladigan (olingan 
suvning yana suv manbasiga qaytishi) 
va 
qaytarilmaydigan 
(bug’lanish, 
filtiratsiya va h.k sarflanadigan) C.I. 
ajratiladi.
Pestitsidlar 
Пестиsиды 
Pesticides 
Pestitsidlar [lot.pestis - maraz va 
ceadre - o'ldirmoq] - o'simlik va 
hayvonlarning 
kasallik 
hamda 
zararkunandalariga, begona o'tlar, don 
va don mahsulotlari, yog'och, paxta,
jun, 
teri 
va 
h.k.larning 
zararkunandalariga, 
odamlar 
va 
hayvonlar orasida xavfli kasalliklar 
tarqatuvchilarga 
qarshi 
kurashda 
foydalaniladigan kimyoviy moddalar. 
Tanazzul 
Деградаsия 
Degradation 
Tanazzul 
– 
tizim 
murakkabligi 
energetic potensiyali va sig’imining 
asta sekin, real vaqt masshtabida 
deyarli orqaga qaytarib bo’lmydigan 
darajada kamayishi. 
Tuproqning 
kuchsizlanishi 
Истощение почвы Soil exhaust 
Tuproqning kuchsizlanishi – tuproqdan 
nooqilona foydalanish yoki tuproq 
mahsuldorligini 
pasayishiga 
olib 
keluvchi tabiiy rivojlanish jarayoni 
natijasida tuproq tarkibidagi ozuqa 
moddalarining kamayib ketishi. 
Tuproqning 
Вторичное 
Secondary 
Tuproqning ikkilamchi sho’rlanishi – 

---

121 
ikkilamchi 
sho’rlanishi 
засоление почвы 
salinization of soil 
suv rejimini sun’iy o’zgartirganda 
suvda 
oson 
eruvchan 
tuzlarning 
minerallashgan sug’orish suvlari yoki 
yer osti suvlari bilan olib kirilib 
tuproqda yig’ilishi. 
Yo'qolib borayotgan 
tur
Исчезающий вид 
Threatened 
species 
Yo'qolib borayotgan tur - yo'q bo'lib 
ketish xavfi ostida turgan va agar bu 
tahditga sabab bo'layotgan omillar 
bartaraf qilinmasa, saqlab qolinish 
imkoniyati bo'lmaydigan tur yoki 
boshqa toksonomik birlik. 
Milliy bog' 
Наsиональный 
парк 
National park 
Milliy bog' - tabiiy sharoitlari sezilarli 
darajada 
inson 
tomonidan 
o'zgartirilmagan yoki inson faoliyati 
tarix 
mobaynida 
tabiat 
bilan 
uyg'unlashgan 
keng 
muhofaza 
etiladigan hudud. 
Tabiat yodgorliklari 
Природные 
памятники 
Monuments of 
nature 
Tabiat yodgorliklari - noyob yoki 
mazkur 
o’lkagagina 
xos 
ilmiy, 
madaniy-ma’rifiy yoki estetik jihatdan 
ahamiyatli bo’lgan tabiat obekti. 
Odatda kelib chiqishi tabiiy yoki sun’iy 
maydoni uncha katta bo’lmagan tabiiy 
majmualardan 
yoki 
alohida 
obektlardan iborat bo’ladi: juda keksa 
daraxt, mog’oralar manzarali (noyob) 
o’simliklar guruhi, ajoyib buloq, 
sharshara va h.k.
Tabiatdagi o’zini-
o’zi tartibga solish 
Авторегуляsия в 
природе 
Auto regulation
the nature 
Tabiatdagi o’zini-o’zi tartibga solish 
[yun. autos – o’zi va lot. regulare – 
tartiblanish] – tabiatda to’g’ri va aks 
aloqalqrga 
asoslangan, 
dinamik 
barqarorlik 
yoki 
landshaftlarning 
o’zini-o’zi muvofiqlashtirish va o’zini 
o’zi rivojlantirishga olib keladigan 
o’zaro munosabatlar tizimi.