Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Absorbsion tahlil usullari : Kolorimetriya, fotokolorimetriya va spektrofotometriya taxlilni absorbsion usuliga mansub farmakopeya usullaridir.
Kolorimetriya – eng oddiy eng qadimiy usul bo‘lib, suyuqliqlar rangini solishtirishga asoslashgan.
Ko‘pincha (xamma vaqt bo‘lmasada) kolorimetriyada yorug‘likni yutilish asosiy qonuni bajrilishi talab etilmaydi.
Kollorimetriya asboblari sodda bo‘lib, kolrimetrik shisha probirkalar, jo‘mrakli shisha silindr, kolorimetr yoki fotometrdan iborat.
Kolorimetr bioximiyada qon tarkibidagi gemoglobinni aniqlashda, farmatsiyada qo‘rg‘oshin va boshqa og‘ir metallar bilan ifloslangan suyuqlik rangini aniqlashda, ayrim hollarda kislota asosli indikator rangiga ko‘ra eritmaning рН-qiymatini aniqlashda qo‘llanadi.
Kolorimetriyani eng ko‘p tarqalgan uch usuli mavjud: standart seriyalar, ranglarni tenglash va suyultirish usulilar. Keyingi ikki usulning mohiyati o‘zaro o‘xshash.
Standart seriyalar usuli. Rangli eritma tarkibidagi muayyan (rang beruvchi) modda konsentratsiyasini aniqlash uchun bir xil o‘lchamli kolorimetrik shisha probirkalarning 10-12 tasida o‘sha moddani, konsentratsiyasi ortib boruvchi, qator erimalari tayyorlanadi. Ularni konsentratsiyasi aniqlanuvchi eritma konsentratsiyasidan 20-30 martadan ortiq farqlanmasligi ya’ni aniqlanuvchi eritma konsentratsiyasi standart erimalar qatori (seriyasi) oraligida bo‘lishi kerak. Agar tahlil etilayotgan eritmaning rang ravshanligi standart eritmalar qatoridagi biror eritmaga aynan o‘xshash yoki unga yaqin bo‘lsa, bu tahlil etilgan eritma konsentratsiyasi, tegishli standart eritma konsentratsiyasi bilan bir xilligini bildiradi.
Kolorimetriyani bajarilish uslubi juda sodda, murakkab apparat (uskuna) talab etilmaydi ammo muayyan malaka talab etiladi, aniqligi ham yuqori emas (xatolik 5-10 % gacha bo‘ladi). Shuning uchun bu usuldan tahlil etiluvchi eritmadagi moddani taqribiy konsentratsiyasini aniqlashda foydalaniladi.
Suyuqlik rangini aniqlashning kolorimetrik varianti formokologiya usullarida, tarkibida rangli farmatsevtik preparat bo‘lgan suyuq dori shakli va uni eritmasi rangini aniqlash orqali ularning sifatini nazorat qilishda juda keng ishlatiladi.
Tarkibida dori preparati bo‘lgan rangli suyuqliklar rangiga doir test o‘tkazishda kolorimetriya uchun majburiy hisoblanadi.
Suyuq rangli dori shakli va eritma rangining ravshanligi muayyan talabga javob bermog‘i kerak, buning uchun dori vositasi eritmasining rangi uning standart eritmalari rangiga qiyoslanadi. Tekshiriluvchi suyuqlik va etalon eritmalar bir xil miqdorida, bir xil shisha probirkalarga solinib, jilosiz oq fonda qiyoslanadi. Tekshirilayotgan eritma rangini ravshanligi tegishli etalon eritma rang ravshanligidan (normativ xujjatda ko‘rsatilganidek) ortmasligi shart. Rangi suvdan yoki suvsiz eritma qo‘llanganda erituvchi rangidan farq etmagan suyuqlik rangsiz hisoblanadi.
1987 yilda nashr etilgan Davlat Farmakopeyasida jigarrang, sariq, pushti va yashil tusli 28 xil etalon eritmalarni qo‘llash nazarda tutilgan. Standart eritmalar (etalonlar) asosiy eritmani, qat’iy chegaralangan mutanosiblikda, 0,1 molyar sulfat kislota eritmasi bilan suyultirilib tayyorlanadi. Asosiy eritmalar esa o‘z navbatida kobalt (II) xlorid geksagidrati CoCl₂ · 6H₂O, kaliy dixromat, mis sulfat pentagidrati CuSO₄ · 6H₂O va temir (III) xlorid geksagidrati FeCl₃ · 6H₂O tuzlarini 0,1 м H₂SO₄ – da eritib tayyorlanadi.
5 xil xajmli etalon eritmalar, germetik berkitilgan rangsiz shisha probirkalarda yoki kavsharlangan shisha ampulalarda qorong‘u joyda saqlanadi. Etalon eritmani saqlash muddati albatta ko‘rsatiladi.
Tekshiriluvchi va etalon eritma rang intensivligini (yorqinligi) solishtirish, preparatlarni qo‘rg‘oshin (II) va boshqa og‘ir metallar bilan ifloslanganligini aniqlashda ham qo‘llanadi.
Buning uchun, Рb²⁺ miqdori 0,0005 mg/sm³ (0,00005%)dan ortmagan, tekshiriluvchi eritmaning 10 sm³ xajmiga 1 sm³ suyultirilgan sirka kislota 2 tomchi Na₂S eritmasi qo‘shiladi, aralashtiriladi va bir daqiqa o‘tgach uning rangi, tarkibida 0,0005 mg/sm³ qo‘rg‘oshin (III) bo‘lgan 10 sm³ qo‘rg‘oshin atsetatni sirka kislotadagi etalon eritmasiga 2 tomchi natriy sulfidi qo‘shilgan, etalon eritmasining qo‘ng‘irsimon rangiga qiyoslanadi. Tekshiriluvchi eritma rang intensivligi etalon eritma rang intensivligidan ortmasa undagi Рb²⁺ miqdori ruxsat etilgan chegarada deb hisoblanadi.
Natriy sulfidini qo‘rg‘oshin atsetati bilan reaksiyasidan qo‘rg‘oshin sulfidi PbS hosil bo‘lish natijasida eritma rangi qo‘ng‘irsimon tusga kiradi.
Temir kationlari mazkur aniqlashga xalaqit bergani sababli ularni yo‘qotish chorasi ko‘riladi.
Ranglarni tenglash usuli. Ikkita eritma rang intensivligini tenglashni turli usullar mavjud:
а) Birinchi usul. Tekshiriluvchi rangli eritma intensivligi (yorqinligi), aniqlanuvchi moddadan tashqari barcha tarkibiy qisimlari mavjud solishtirma eritmaga qiyoslanadi. Buning uchun rangsiz solishtirma eritmaga, rangi tekshiriluvchi eritma rangiga tenglash-guncha (vizual ya’ni ko‘z bilan chamalab) tekshiriluvchi rangli moddadan qo‘shaboriladi. Ikkala eritmalar rangini yorqinligi tenglashganda ulardagi tekshiriluvchi modda konsentratsiyalari ham tenglashadi. Solishtirma eritmaga qo‘shilgan aniqlanuvchi modda miqdorini bilgan xolda uning tekshiriluvchi eritmadagi miqdori bilib olinadi.
б) Ikkinchi usul. Rang intensivliklarini chamalab tenglash uchun tekshiriluvchi eritmani rang yorqinligi mazkur moddaning standart eritmasi yorqinligiga tenglashguncha yorug‘lik yutiladigan‚ qatlam qalinligi o‘zgartira boriladi.
Standart va tekshiriluvchi rangli eritmalar qatlam qalinliklarini tegishlicha l_c va l bilan belgilansa, aniqlanuvchi modda molyar yutilish koeffitsenti ε ma’lum bo‘lsa rang intensivliklari teng bo‘lgan eritmalar optik zichliklari A ham teng bo‘ladi.
А= εсl= εс_xl_x
bundan
с_x=cl/l_x
Rangli eritmaning qatlam qalinligini tekshiriluvchi va standart eritmalar qo‘yilgan ikkita bir xil idishga turli qalinlikda tushirilgan tiniq, rangsiz plastinkalar bilan ta’minlangan, Dyubosk kolorimetrida o‘lchash mumkin.
Yorug‘lik manbaidan tarqalayotgan ikkita bir xil yorug‘lik oqimi shisha silindrlarga quyilgan eritmalardan o‘tadi. Ikkala eritmalardan o‘tgan yorug‘lik oqimlarini inten-sivligi kolorimetrni okulyar moslamasida kuzatiladi, silindrdagi tiniq plastinkalar eritma hosil qilgan qatlam qalinligini o‘zgartirib okulyardagi tasvirlar 2 qismini ravshanligi tenglanadi va eritma quyilgan silindr tubidan unga tushirilgan plastika orasidagi masofa l va l_x lar o‘lchanadi.
в) Uchinchi usul. Ikki xil suyuqlikdan o‘tgan yorug‘lik oqimlari yorqinligini fotometr yordamida ham tenglash mumkin. Buni yorug‘likni yutadigan eritma qatlam qalinligini yoki solishtirma eritma konsentratsiyasini o‘zgartirmasdan balki eritmalarga tushayotgan yorug‘lik oqimlaridan birini qisman to‘sib amalga oshiriladi.
O‘lchash ikkita bir xil kyuvetalarni biriga aniqlanuvchi moddaning tekshiriluvchi eritmasi, ikkinchisiga – erituvchi va aniqlanuvchi moddadan tashqari mavjud qo‘shimcha moddalar ayni o‘sha miqdorda qo‘shilgan, solishtirma eritmasi qo‘yib bajariladi. Ikki kyuvetadan o‘tayotgan yorug‘lik intensivligi solishtirma (ya’ni rangsiz erituvchi) eritma quyilgan kyuvetaga tushayotgan yorug‘lik oqimini diafragma vositasida to‘sib, kamaytirib, tenglanadi. O‘lchov bajarilishidan avval fotometrni o‘lchov vositasi aniqlanuvchi moddani ma’lum konsentratsiyali, etalon, eritmalarida darajalanadi (sozlanadi).
Ranglarni tenglash usulini aniqligi katta emas xatolik ±5-10% ni tashkil etadi.