Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biotexnologiya kafedrasi

Issiqlik almashinuvi (termoregulyatsiya). 

Odamda  barcha  hayotiy  jarayonlar  kimyoviy  reaksiyalarga  asoslangan 

moddalar almashinuvi (metabolizm) tufayli yuzaga keladi va tanada doimiy holda 

issiqlik hosil bo„lib turadi. Bu issiqlik tana haroratini hosil qiladi.  

---

Odamda tana harorati muhit harorati qanday bo„lishidan qat‟iy nazar bir xil 

saqlanadi  va  bu  xususiyat  tanadagi  barcha  hayo-  tiy  funksiyalarning  belgilangan 

me‟yorida  qat‟iy  bo„lishini  ta‟minlaydigan  fiziologik  va  biokimyoviy  jarayonlar 

uchun  muhim.  Shu  boyisdan  tana  haroratining  hosil  bo„lishi,  o„zgarishi  bilan 

bog„liq  holatlarni  keng  ko„lamda  o„rganish  nazariy  va  amaliy  ahamiyatga  ega. 

Tana  haroratini  belgillangan  darajada  ushlab  turish  uchun  bir  qator  fiziologik 

mexanizmlar  mavjud  bo„lib,  ularni  umumiy  nom  bilan  issiqlik  almashinuvi  yoki 

termoregulyatsiya deb ataladi. 

Tana  harorati  hujayra  va  to„qimalarda  bo„ladigan  kimyoviy  va  fizikaviy 

jarayonlarga  faol  ta‟sir  qiladi.  Barcha  metabolik  jarayonlar  va  kimyoviy 

reaksiyalarda fermentlar ishtirok qiladi, fermentlarning faolligi esa tana haroratiga 

yaqindan bog„liq. Ular- ning faolligi harorat 23

0

C dan 42

0

C ko„tarilgan sari oshib 

boradi.  Tana  harorati  23  °C-dan  pasaysa  yoki  42  °C-  dan  oshsa  ferementlar  o„z 

faolligini yo„qotadi, oqibatda metabolik jarayonlar to„xtab organizm halok bo„ladi. 

Odam harorati me‟yorida 37 °C (aniqrog„i 36,5-36,9 °C) bo„lib uning 4 °C-ga 

pasayishi  yoki  ko„tarilishida  jismoniy  va  aqliy  mehnat  qilish  qobiliyati  saqlab 

qolinadi, undan past va yuqori haroratda hayotiy jarayonlarning davom etishi xavf 

ostida qoladi. 

Odatda  tana  harorati  qo„ltiq  tagida  o„lchanadi,  chunki  tana-    ning  qolgan 

qismlarida  u  har  xil  bo„ladi  (masalan  jigarda  eng  yuqori  38-39,  to„g„ri  ichakda 

37,2-37,5, tana terisida 33-34, tovonda 24-25 °C). Bu tananing turli qismlarida qon 

aylanishning  jadalligi  bilan  tushuntiriladi,  chunki  qon  issiqlik  hosil  bo„ladigan 

a‟zolardan haroratni tashqi a‟zolarga olib chiqadi. 

Tana  harorati  issiqlik  hosil  qilish  va  uni  muhitga  berishni  boshqarish  bilan 

ma‟lum  holatda  ushlab  turiladi.  Qachonki  issiqlik  hosil  bo„lishi  uni  muhitga 

berishdan  ustun  bo„lsa,  masalan  jismoniy  mashq  bajarishda,  tana  harorati 

ko„tariladi, bu holatni 

gipertermiya

 deyiladi,  buning teskarisini, ya‟ni issiqlik hosil 

bo„lishdan  uning  muhitga  berilishi  kuchaysa  (masalan  sovuq  havoda  yoki  suvda 

uzoq vaqt turish),  tana soviydi, uni 

gipotermiya

 deyiladi. 

---