Qarshi Davlat Universiteti Tabiatshunoslik va Geografiya fakulteti Geografiya yo`nalishi

Okeniyaning siyosiy bo’linishi 

 

T/r 

Mustaqil  davlatlar  va  qaram 

orollar nomi 

Maydoni 

(ming kv.km) 

Aholisi, 

ming 

kishi 

(1999) 

Poytaxti 

yoki 

ma’muriy markazi 

1 

Amerika Samoasi 

0,195 

67,7 

Pago-Pago 

2 

Vanuatu Respublikasi 

12,22 

189,6 

Port-Vila 

3 

Guam(AQSH mulki) 

0,549 

151,7 

Xagatna 

4 

Irian–Jaya 

(Indoneziya 

provinsiyasi) 

422 

3506 

Jayapura  

5 

Kiribati Respublikasi 

0,81 

91,9 

Bairiki 

6 

Kuk orollari (Yangi Zelandiya 

mulki) 

0,237 

20,0 

Avarua 

7 

Marshall orollari Respublikasi 

(AQSH bilan erkin uyushgan) 

0,181 

50,8 

 

    -  

8 

Mikroneziya 

Federativ 

shtatlari  (AQSH  bilan  erkin 

uyushgan)  

0,7 

133,1 

Pamshir  

9 

Nauru Respublikasi 

0,021 

11,8 

      - 

10 

Niue (Yangi Zelandiya mulki)  0,262 

2,08 

Alofi 

11 

Norfolk (Avstraliya mulki) 

0,34 

2,21 

Kingston 

12 

Palau  Respublikasi  (AQSH 

bilan erkin uyushgan) 

0,508 

18,7 

Koror 

13 

Papua-Yangi Gvineya 

462,8 

4900 

Port-Morsbi 

14 

Pitkern 

(Buyuk 

Britaniya 

mulki) 

0,035 

0,058 

Alamstaun  

15 

Samoa 

2,8 

179,4 

Apia 

16 

Solomon orollari 

27,6 

466,1 

Xoniara 

17 

Tokelau (Yangi Zelandiya) 

10,12 

1,5 

Tokelau 

18 

Tonga Qirolligi 

0,748 

102,3 

Nukualofa 

19 

Tuvalu 

O,026 

10,8 

     - 

20 

Uollis  va  Futuna  orollari 

(Fransiya mulki) 

0,274 

15,2 

Mata-Utu 

21 

Fiji Orollari Respublikasi 

18,4 

832,4 

Suva 

22 

Fransiya Pleneziyasi 

4,2 

249,1 

Papaete 

23 

Shimoliy 

Mariana 

orollari 

(AQSH 

bilan 

erkin 

birlashgan) 

0,457 

69,3 

        

        _ 

24 

Yangi Zelandiya  

270,5 

3700 

Vellington 

25 

Yangi Kaledoniya  

19,01 

201,8 

Numea 

 

 

 

 

                

 

 

---

 

10 

1.2     Tabiiy sharoiti    va tabiiy resurslari

 

 

  

 Avstraliya  relyefining  aksariyat  qismi  tekislik.  Dengiz  sathidan  o’rtacha 

balandligi  (215m)  jihatidan  Avstraliya  materiklar  ichida  eng  past.  Yer  yuzasi  95 

%ining  mutloq  balandligi  600  m  dan  oshmaydi.  Yirik  orografik  qismlari:  1) 

G’arbiy Avstraliya yassi tog’ligi – o’rtacha mutloq balandligi 400-500 m, tizmalari 

va  supa  tog’laridan  iborat;  2)  markaziy  pasttekislik  –  ko’p  qismining  mutloq 

balandligi  100  mga  yetmaydi.  Avstraliyaning  eng  past  nuqtasi  ham  (-12m)  o’sha 

yerdagi  botiqda  joylashgan  Eyr  ko’li  yonida;  3)  Katta  Suvayirg’ich  tizmasi 

(materik  sharqida)  –  o’rtacha  balandlikdagi  ayrim-ayrim,  cho’qqilari  yassi  tizma 

tog’lar. Avstraliyaning eng baland nuqtasi – Kostyushka tog’i (2230 m) janubdagi 

Avstraliya Alp tog’larida. 

Avstraliya  iqlimiy  jihatdan  subekvatorial,  tropik  va  subtropik  va  subtropik 

mintaqalarida  joylashgan.  Iqlimi  quruq  tropic,  sharqiy  sohillari  esa  nam  tropic. 

Buning sabablari: Asosiy daryosi Murrey (Darling bilan) 

         Avstraliya iqlimi uning shimoliy qismi (20

0

 janubiy kenglikgacha) ekvatorial 

mussonli,  o’rta  katta  qismi  (  20

0

-30

0

  janubiy  kengliklar  oralig’i)  tropik  cho’l  va 

janubi-g’arbiy  chekkasi  qishda  yog’in  ko’proq  yog’adigan  subtropik  iqlimli 

mintaqalarga kiradi. Avstraliya janubi yarimshardagi eng issiq quruqlik, uning 2/3 

qismi  cho’l  va  chalacho’llardan  iborat.  Qirg’oqlaridan  materik  ichkarisiga  tomon 

yog’in miqdori tez kamayib boradi, lekin ko’p yillik yog’insiz davrlar bo’lmaydi. 

Yozda  (dekabr-fevral)  quruqlik  g’oyat  qizib  (tempratura  36

0

  dan  ortadi)  materik 

ustida  past  bosim  oblasti  bujudga  keladi,  uning  janubiy  chekkalaridagina  baland 

bosim  qaror  topadi,  shu  sababli  janubi  g’arbda  va  Nallarbor  tekislida  yog’in 

tushmaydi.  Haroratning  mavsumiy  o’zgarishi  asosan  tropik  va  subtropik 

mintaqalarining ichki rayonlarida ko’proq namoyon bo’ladi. Yanvar oyida 40

0

 dan 

yuqori issiq tempraturalar shimoli-g’arbda (Morbl-Bar) bo’ladi. Mutloq maksimum 

harorat  53,1

0

  Klonkarrida  (Kvinslend)  kuzatilgan.  Mutloq  minimum  harorat 

Avstraliyaning ichki rayonlarida – 4,6

0

 ga tushadi. Faqat Avstraliya Alp tog’larida 

sovuq  barqarorroq  bo’lib  turadi.  U  yerda  -22

0

  gacha  sovuq  qayd  qilingan. 

---

 

11 

Tekisliklarda tuproqning yuza qatlami ahyon-ahyondagina muzlaydi. Yil davomida 

ikkita  mavsum  –  quruq  va  yog’ingarchilik  mavsumlari  kuzatiladi.  Murrey 

tekisliklarida  momaqaldiroqli  jalalar,  janubi-sharqdagi  tog’larda  musson 

yomg’irlari  yog’adi.  Sharqiy  sohilining  ko’p  qismida  iqlim  tropic  dengiz  iqlimi, 

issiq.  Shimolda  yog’inlarni  shimoli-g’arbiy  mussonlar  keltiradi.  Bu  yerda  yog’in 

sohilida  1500  mm,  10

0

-20

0

  janubiy  kengliklarda  400-500  mm.  Avstraliyada  eng 

ko’p yog’in (2243 mm) Kernskda yog’adi. Eng kam yog’in (300-250 mm) materik 

g’arbida yog’adi. Katta Suvayirg’ich tizmasi Tinch okeanidan esuvchi iliq van am 

shamollarni  to’sib,  Avstraliyaning  sharqiy  sohili  va  ichki  rayonlarida  yg’in 

taqsimotini  murakkablashtiradi.  Qishda  (iyun-avgust).  Avstraliyaning  ayniqsa 

janubiy  va  janubi-sharqiy  qismlari  sovuq  (12

0

,5

0

),  yuqori  bosim  oblasti  tarkib 

topadi. 

Ichki  suvlari.  Avstaraliyaning  60  %  maydoni  oqmas  ichki  havzaga,  7  % 

Tinch  okeani  va  33  %  Hind  okeani  havzasiga  mansub.  Avstraliyada  oqar  suvlar 

ko’p  emas.  Okeanga  quyiladigan  daryolar  qisqa,  tog’lardan  boshlanadi,  suv 

miqdori doimiy emas. Eng sersuv daryosi Murrey (Marri) yirik irmog’i – Darling. 

Ichki  berk  havzani  kesib  o’tivchi  chuqur  o’zan  (krik)lar  ko’p,  ularda  faqat 

yog’ingarchilik vaqtlardagina suv oqadi. Avstraliya cho’llaridagi suvlar sho’r. Yer 

osti  suvlari  ko’pincha  minerallashgan,  zahirasi  katta.  Ular  bir  necha  artezian 

havzada to’plangan, bunday suv 200 m, ba’zan 500 mgacha chuqurlikdan chiqadi. 

Sho’r  ko’llar  ichida  eng  yirigi  Eyrning  yozda  maydoni  ba’zan  15  ming  kv.kmga 

yetadi.  Undan  janubda  Torrens,  Gerdner,  G’arbiy  platoda  Amadies  ko’llari  bor. 

Avstraliya  yer  osti  suvlariga  boy.  Umumiy  maydoni  4800  ming  kv.kmni  tashkil 

qilgan  33  ta  artezian  havzasi  mavjud;  ulardan  eng  yiriklari  –  Katta  Artezian, 

Murrey,  Morton-Klarens,  Yukla,  Offiser,  Jorjina.  Yer  osti  suvlaridan  qurg’oqchil 

rayonlarda sug’orish, sanoat va transport ehtiyojlari uchun foydalaniladi  

Okeaniya  Tinch  okeanining  markaziy  va  g’arbiy  qismlaridagi  orollar 

to’dasi.28

0

25

1

  shimoliy  kenglik  bilan  52

0

30

1 

janubiy  kengliklar  va  130

0

  sharqiy 

uzunliklar  bilan  105

0

  g’arbiy  uzunliklar  oralig’ida.  G’arbiy  qismi  Avstraliya  va 

---

 

12 

Malay  arxipelagiga  yondosh.  Orollarning  umumiy  maydoni  1,26  mln  km.kv, 

shuning 80% Yangi Gvineya va Yangi Zelandiya orollariga to’g’ri kiladi.  

      

Okeaniya  uch  qism  :  Polineziya,  Melaneziya  va  Mikroneziyadan  iboratdir. 

Orollar  suv  osti  tizmalari  yoki  marzalarining  tepalaridir.  Melaniziya  (Solomon, 

Yangi  Gebrid,  Yangi  Kaledoniya  va  boshqa  orollar)  Avstraliyaga  juda  yaqin 

joylashgan,  Polineziya  (Gavayi,  Samoa,  Tokelau  va  boshqa  orollar)  esa 

Avstraliyadan  ancha  olisda,  Tinch  okeanining  janubiy  va  markaziy  qismalarida 

joylashgan. Mikroneziya (Korolina, Marshall, Mariana, Gilbert va boshqa orollar) 

Yangi  Gviniya    orolidan  shimolda,  Filippin  orollaridan  sharq  tomondagi 

akvatoriyada  tarqalgan.  Okeanda  passat  shamollar  hukmronlik  qiladi.  Dengiz 

tropik iqlimi tarqalgan, yog’in ko’p yog’adi.  

          Okeaniya  orollari  janubiy  yarim  sharning  tropik  va  subtropik  mintaqasida 

joylashgan,  yumshoq  issiq  iqlim  (yer  sharidagi  eng  shinam,  yoqimli  va  qulay) 

harorati, yetarli yog’in miqdori bu kengliklarda yetishtiriladigan qishloq xo’jaligi 

ekinlaridan  mo’l  hosil  olishdan  tashqari,  bir  necha  marta  hosil  olish  imkonini 

beradi  (Kokos  palmasi,  banan,  kakao,kofe,  choy,  shakarqamish,  paxta, 

ildizmevalilar: taro, batat, yams, monioki va boshqalar.)..               

          Avstraliya geologik tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari mineral xom ashyo 

resurslariga  boy  va  xilma-xil  bo’lishiga  olib  kelgan.  Foydali  qazilma  resurslari 

bilan  o’z  ehtiyojlarini  qondirishdan  tashqari  xalqaro  bozorga  ham  chiqaradi. 

Birinchi navbatda bu qora va rangli metal rudalari, uran, ikkinchi o’rinda ko’mir, 

ligerlovchi va kamyob metallar, oltin zahiralariga taalluqlidir. 

          Avstraliya xilma-xil foydali qazilmalarga boy. Shulardan ba’zilari ahamiyati 

va zahirasi bo’yicha dunyoda yuqori o’rinlarni egallaydi. Temir rudasi, mis, nikel, 

uran rudalari, boksitlar, ko’mir, oltin, olmos konlari shular jumlasidandir. 

 

Temir  rudasining  yirik  konlari  (Tom-Prays,  Maunt,  Maunt-Ueylbek) 

mamlakat g’arbida, oltin konlari (Kambalda, Leonora) janubi-g’arbida, nikel ruda 

konlari (Grinveyl) shimoli-sharqiy va janubi-g’arbiy qismlarida alyuminiy (boksit) 

rudalari konlari (dunyodagi eng yirik kon Ueypa-York yarim orolida topilgan, yana 

Gov  va  boshqalar), uran  rudalari  konlari  (Nabarlek)  shimolda, polimetall  rudalari 

---

 

13 

konlari  (Broken-Xill va boshqalar)  janubiy  va  shimoliy  qismlarida, olmos konlari 

(Uinton  va  boshqalar)  mamlakatning  sharqiy  va  janubiy  hududlarida  joylashgan. 

Ko’mir konlari materikning janubiy va janubi-sharqiy qismlarida topilgan, neft va 

tabiiy gaz konlari mamlakatning sharqiy hududlaridan va g’arbida okean shelfida 

qazib olinadi. 

 

Okeaniya xilma-xil qazilma boyliklarga boy. Toshko’mir (Yangi Zelandiya), 

tabiiy  gaz,  temir  rudasi,  mis  va  marganes  rudalari,  platina,  kumush  (Yangi 

Gviniya), oltin (Fiji), fosforit rudasi (Nauri) va boshqalar qazib chiqariladi. 

 

Avstraliya  platformasi  oltin  va  polimetallga,  temir  rudasi  va  boksitga  boy, 

Flinders tizmasida uran va radiy rudalari uchraydi. Avstraliya sharqida toshko’mir 

va qo’ng’ir ko’mir konlari bor. Katta Artezian havzasi, Viktoriya shtati sohillarida 

neft va gaz konlari topilgan. 

 

Yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  Avstraliya  turli  xildagi  foydali  qazilmalarga 

boy.  Asosan  temir  rudasi,  mis,  titan,  nikel,  uran,  boksit,  oltin,  olmos,  ko’mir 

kabilar. Masalan:  

Temir rudasi qazib olishda dunyoda 3-o’rinda (yiliga 110 mln t.); 

Marganes qazib olishda 3-o’rinda; 

Boksit qazib olishda 1-o’rinda; 

Nikel qazib olishda 3-o’rinda; 

Qalayi va rux qazib olishda 2-o’rinda; 

Mis qazib olishda 9-o’rinda; 

Ko’mir qazib olishda 6-o’rinda (yiliga 210 mln t.) 

Olmos qazib olishda 1 -o’rinda turadi. 

 

                    

 

 

 

 

 

 

---

 

14