Qarshi davlat universiteti republic of uzbekistan

1. Nasr ; 
2. Nazm
. 

---

58 
Nutqning bu turlari ma’lum koidalar asosida shaqllanadi. 
Beruniy shaql va mazmun birliga katta ahamiyat beradi. Shaql mazmunga xizmat qilishi 
kerak. Nutq o‘zining nasriy va nazmiy shaqlida ham so‘zlovchi /o‘qituvchi nazarda tutiladi/ o‘z 
oldiga kuygan fikrni ifodalashi shart. 
Ulug vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy ( 870 – 950 ) tugri so‘zlash tugri mantikiy 
xulosalar chikarish, mazmundor va go‘zal nutq to‘zishda leksikologiya, grammatika va 
mantikning nakadar ahamiyati zarurligi haqida shunday yozadi : 
«Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni Qanday ifodalash, bayon etish, Qanday 
surash va Qanday javob berish masalasiga kelganimizda, bu xakda bilimlarning eng birinchisi 
jismlarga /substansiya – narsalar, va aksidensiya / xodisalar/ga ism beruvchi til haqidagi ilm deb 
tasdiklayman. 
Ikkinchisi, ilm grammatikasidir : u jismlarga berilgan ism (nom)larni Qanday tartibga 
solishni hamda sustansiya va aksidensiyaning joylashishini bilib olamiz, undan chikadigan 
notiqlarni ifodalovchi so‘zlarni va nutqni Qanday to‘zishni urgatadi. 
Uchinchi ilm, mantikdir : ma’lum xulosalar keltirib chikarish uchun logik figuralarga 
binoan Qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni urgatadi, bu xulosalar yordamida biz 
bilmagan narsalarni bilib olamiz, hamda tilga nima tugri, nima yolgon ekanligi haqida xukm 
chikaramiz. 
Kurinib turibdiki, bu ikki buyuk olimning fikricha nutq o‘qituvchi faoliyatida katta urin 
tutar ekan. Abu Nasr Forobiy. «Risolalar», Toshkent., 1975 yil., 54 – bet/. 
Beruniy bilan zamondosh bo`lgan Abu Abdullox al Xorazmiy / 907 yilda vafot etgan / 
o‘zining «Mafotixul ulum» /»Ilm kalitlari»/ asarida usha davr madaniyatining ba’zi bir 
masalalarini – ish kogozlari, ularning shaqllari, ishlatiladigan terminlar haqida ma’lumot beradi. 
Bu fikrlar X asrdayok ulkamizda bidiiy nutq yuksak darajada rivojlangan, uning 
nazariyasi ishlanganligini kursatadi. 
Kadimgi shark pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri «Kobusnoma»da ham nutq odobi 
va madaniyati haqida ibratli gaplar aytilgan. «Kobusnoma» Kaykovus tomonidan 1082 – 1083 
yillarda yaratilgan bo`lib, 44 bobdan iborat. Uning 7 – bobbi so‘z odobi va nutq odobi haqidadir. 
Kaykovusning farzandlariga kilgan nasixatlari sifatida yozilgan. 
«Kobusnoma»ning «Suxandonlik bilan baland martabaga ega bulish haqida» deb 
nomlangan yettinchi bobida va xunarni egallashga bagishlangan oltinchi bobida notiqlik sirlariga 
oid ayrim tugri muloxazalar bildiriladiki, bu usha davrda ham katta ahamiyatga ega bo`lgan, 
xozirda ham o‘z qimmatini yukotgani yuk. 
«Kobusnoma» avtori Kaykovus Hamma xunarlar ichida so‘z xunari notiqlikni a’lo deb 
biladi : «Bilgilkim, Hamma xunardan so‘z xunari yaxshi». Shu tufayli «kishi suxandon va notiq 
bulishi lozim» deb kursatadi. Avtor notiqlikni egallashning yulini sanab utadi : 
•
Birinchidan, tinimsiz mehnat, urganishdir. 
•
Ikkinchidan, nutqning go‘zal bulishi. «Nutqing go‘zal bulsin.» «So‘zning ikki tomoni 
bordir: biri go‘zal tomoni, ikkinchisi xunuk tomonidir. Xalq oldida gapiradigan gaping go‘zal 
bulsin, bu so‘zni Xalq qabul kilsin. / «Kobusnoma»., Toshkent., «O‘qituvchi» nashr., 1986 yil, 
40 bet./ ( Bundan keyingi misollar ham shu nashrdan olinadi). 
•
Uchinchchidan, Har bir fikrni ifodalashga tinglovchi kalbiga tugri yul topa bilish, shaqlga 
e’tibor berish masalasi, «YA’ni bir so‘zni bir ibora bilan aytsa, eshitgan kishining kungli 
parishon buladi, shu so‘zni boshqa ibora bilan aytsa, eshitgan kishining kungli baxra oladi. 
•
Turtinchidan, Har bir so‘z tugri va asosli bulishi lozimligi uktiriladi. 
•
Beshinchidan, Har bir nutq ma’lum ilmiy asosga ega bo`lsagina ta’sirchan buladi. YA’ni 
nutq karatilgan predmetni yaxshi urganib chikish lozimligini uktiradi. «Bilmagan ilmdan 
gapirmagin…» «Bilmagan ilm – ma’rifatni bilaman deb da’vo kilsang xech narsa xosil 
bulmaydi, bexuda zaxmat chekasan», - deydi. 
•
Oltinchidan, «Ilgari uylash bir nav karomatdir. YA’ni tayyorgarchiliksiz nutq bush 
chikadi». 

---

59 
•
Yettinchidan, kamtarlikni uluglab : «Har kancha donno bo`lsang ham, o‘zingni nodon 
bilgin, toki senga ilm urganish eshigi ochik bulgay», - deydi. 
•
Sakkizinchidan, tinglovchining Harakteriga karab ish tutish lozimligini uktiradi. 
«Amaldorlar bilan amaldorlardek, oddiy odamlar bilan oddiy odamlardek so‘zlashgil, 
donishmandlik chegarasidan chikma, sening so‘zingni eshitgan kishiga ogir tuyulmasin / agar 
shunday bulmasa \ sening so‘zingni xujjat va dalil bilan ham eshitmaydilar. 
•
Tukkizinchidan, nutqda kiskalik, aniklik bulishi keraqligini aytadi : «Ko`p bil-u, oz 
so‘zla… Shunday so‘zlaginki, bu so‘z bekor va zoya ketmasin» 
•
Uninchidan, «So‘z eshitishdan kochma, kishi so‘z eshitish bilan notiq buladi». «Odamlar 
orasida o‘zingni odamlardek tut, insonga insonlardek munosabatda bul», - deydi. 
Kaykovus, nutqni egallashdan maksad, Xalq diliga yul topa bilishdir, Deya uktiradi. 
O‘zbek mumtoz adabiy tilining xomiysi bo`lgan Alisher Navoiy turkiy tilda go‘zal nutq 
to‘zishning bayrokdori sifatida o‘zining buyuk ijodi bilan o‘zbek tili boyliklarini namoyon etdi. 
Alisher Navoiyning «Maxbub – ul – kulub», «Muxokama – tul – lugatayn», «Nazmul 
Javoxir» asarlari o‘zbek tilida nutq to‘zishning go‘zal namunalari bulishi bilan birga, uning 
yuksalishiga ham katta xissa kushdi. 
Navoiy «Maxbub – ul – kulub» asarida tilning ahamiyati, undan foydalanish, nutq 
so‘zlovchi dilidagi fikrni tugri aks ettirish deydi : «Saodatbax Rux zuloliga matlaa’ ham til; Tilga 
iktiddolig – Xakimi Xirodmand, so‘zga ixtiyorsiz – layli najand…» 
/ Mazmuni: Saodatbaxsh ruxning timnikligi manbaa ham til, baxtsizliklar yuldo‘zining 
boshlanishiga sabab ham til. Tiliga kuchi yetadigan kishi aql podshosidir; so‘zga ahamiyat 
bermaydigan / kishi/ la’natlangan, past / kishidir /. Til go‘zal va dillarni olovlantiruvchi bulishi 
bilan birga / so‘zlovchining dildagini aks ettirsa, yanada yaxshi buladi». 
Bunda Navoiy til deganda nutqni nazarda tutadi. Biz esa o‘qituvchi, tarbiyachi nutqini 
nazarda tutamiz. / X.B. / 
Alisher Navoiy o‘zining «Maxbubul – kulub» nomli falsafiy asarining 24 – faslining 
«Nasixat axli va voizlik zikrida» deb ataydi va bunda voizlik san’atiga o‘z munosabatini 
bildiradi. 
A.Navoiy notiqlikda kiskalik va ravshanlikni yoktiradi. Bu jixatdan «Maxbubul – kulub» 
dagi 60 tanbexi urinlidir. «Chin so‘z mu’tabar, yaxshi so‘z muxtasar. Ko`p deguvchi mumil, 
mukarrar ulguvchi loya’kul». / YA’ni chin so‘z e’tiborli, yaxshi so‘z kiska buladi. Ko`p 
so‘zlovchi zeriktiradi, qayta gapiradigan – aqldan ozgan /, deydi. U tuturuksiz gap bilan 
kishilarning gashiga teguvchilarni aqli past, nosoglom kishilardir, deb baxolaydi. 
Yusuf Xos Xojib, Axmad Yugnakiylar ham so‘zning kadri, undan foydalanish, kam 
so‘zlab ko`p ma’no yuklash, ravshan fikrlash kabi masalalar xususida ham kimmatli fikrlar 
bildirganlar. 
Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilig» / Baxt – saodatga erishtiruvchi bilim/ asari insonni 
uluglashga karatilgan bo`lib, muallif fikricha, insonning ulugligi aql – idroki, bilimi, o‘quvi, 
xunarga ega bulishi va so‘zlash kobiliyatidadir. U so‘zlovchilarni tilning ahamiyatini tushungan 
xolda, xovlikmasdan, so‘zning ma’nolarini yaxshi anglab, nutqni ravon qilib to‘zishga chakiradi. 
«Bilib so‘zla, so‘z bilig sanalar» deydi u, « Odobning boshi tildir» deya aytgan edi ulug 
ajdodimiz. 
Gapirishdan maksad so‘zlovchi ko‘zda tutgan narsa, xodisa, vokealarni tinglovchiga tugri, 
ta’sirchan yetkazishdan iborat. Bunday ekan, nutqning ravonligi, tugriligi va mantikiyligiga 
erishish, ayniksa, o‘qituvchi uchun muxim ahamiyat kasb etadi. 
Demak, yuqorida aytilganlardan, shunday xulosa qilish mumkinki, Shark mutafakkirlari 
notiq oldiga quyidagi talablarni kuyganlar : 
1.
Tilni urganish, uning leksikasi va grammatikasini puxta egallash; 
2.
Mantikli so‘zlashga urganish; 
3.
nutqning ichki /mazmun/ va tashki /shaql/ kurinishiga birday e’tibor berish; 
4.
Go‘zal va ta’sirchan nutq to‘za bilish; 
5.
Til boyliklarini maksadga muvofik hamda urinli ishlatish va boshqalar. 

---

60 
Biz nutqning inson xayotida, ayniksa o‘qituvchi faoliyatida tutgan urni haqida gapirar 
ekanmiz, yosh avlodni mustakillik, milliy istiklol mafkurasi goyalari ruxida barkamol insonlar 
qilib tarbiyalashda o‘qituvchining bilim saviyasi, dunyoqarashi, madaniyati nutqni belgilovchi 
vositalar sanaladi. O‘qituvchining barcha ta’lim – tarbiya va ijtimoiy faoliyatida uning nutqi 
aloxida urin tutadi. O‘qituvchi birinchi galda o‘quvchilarni so‘z yordamida o‘qitadi. 
«Talaba – tuldirib turilishi lozim bo`lgan idish emas, balki yokib kuyish lozim bo`lgan 
mash’aldir», - deyishadi kadimgi greklar. Bola kalbida ezgulik, mexr – muxabbat mash’alini 
yokish o‘qituvchining mukaddas vazifasidir. 
O‘quvchilarni 
mustakillik, 
milliy 
istiklol 
mafkurasi 
goyalari, 
vatanparvarlik, 
mehnatsevarlik, Xalqimizga, tariximizga, madaniy merosimizga, qadriyatlarimizga xurmat, 
ogoxlik, iymon, e’tikod, odamiylik goyalari ruxida tarbiyalashda o‘qituvchi nutqi kudratli 
vositadir. 
«Shuni aloxida ta’kidlash zarurki, tafakkur so‘z vositasida shaqllanuvchi bo`lganligidan 
o‘qituvchi o‘qituvchi nutqi yordamida o‘quvchi yangi – yangi ilmiy axborotlarni, bilimlarni 
o‘zlashtiradi, ma’naviy boyib boradi, axloq – odob, madaniyat marralarini egallaydi. 
Ta’lim berish jarayoni xis – tuygularga boy, emotsional jarayon. Agar o‘quvchilarga 
beradigan axborotimiz ularda xech Qanday xis – tuygu uygotmasa, uni o‘quvchilar yaxshilab 
eslab kola olmaydilar. Gap o‘quvchilarning ruhiy xolatlari, ya’ni ularning muayyan bir paytdagi 
kechinmalari haqida borishi kerak. Ulardagi kuvonchli, optimistik kayfiyat o‘quv faoliyatini juda 
samarali kiladi. O‘quvchilar xis – xayajonga tula emotsional ruxdagi materallarni durustrok 
o‘zlashtirib oladilar. Bunda o‘qituvchining ta’sirchan so‘zi, nutqi, umuman nutq madaniyati 
kudratli vositadir. 
O‘qituvchi o‘quv jarayonining emotsional tomoni haqida gamxurlik qilishi kerak. Ta’lim 
mazmuni murakkablashib, xajmi esa nixoyat kattalashib ketdi. Uning muvaffakkiyatli 
o‘zlashtirilishiga erishish uchun o‘quvchilarning ukish faoliyatini kuchaytirish lozim. Ijobiy 
tuygular o‘quv mehnatining samaradorligiga kuchli ta’sir kursatadi. 
Maktab o‘quvchilarida o‘quv mehnatiga ijobiy munosabat uygotib, mehnatning xakikiy 
ijodga, kuvonch manbaiga aylanishiga kumaqlashish kerak. 
O‘qituvchi o‘z tarbiyalanuvchilari bilan ko`proq auditoriyada, darsda, shuningdek sinfdan 
tashkari paytda nutqiy muloqotda buladi. Uning nutqi ilmiy – pedagogik mazmun kasb etadi. 
Bunday nutqda ilmning turli soxalariga oid koidalar, atamalar, xulosalar aks etadi. Uning o‘ziga 
xosligi tarbiyachi ekanligi bilan Harakterlanadi». / «O‘qituvchi nutq madaniyati»., T.Primov., 
Karshi., 2000 yil., 12 – 13 betlar /. 
O‘qituvchi nutqining pedagogik va psixologik asoslari. Har bir o‘qituvchi nutqiy faoliyat 
turlari, nutq apparati, nutqning vazifalari, nutqning uslubiy turlari , o‘qituvchi nutqining 
sifatlarini, nutq texnikasi asoslarini, pedagogik nutq muloqotning o‘ziga xos xususiyatlarini va 
boshqalarni mukammalrok bilishi kerak. 
Shu bilan birga o‘qituvchi nutqining o‘ziga xos xususiyatlarini, notiqlik mahoratini, nutq 
madaniyatining pedagogik – psixologik asoslarini chukur bilishi kerak. 
Nutq ta’lim – tarbiyaning eng muxim vositasidir. O‘qituvchi notiqlik bilimlarini 
o‘quvchilarga nutq orkali berishda pedagogika va psixologiya fanlarining asoslariga, 
qonuniyatlariga tayanadi. Notiqlik mahorati o‘qituvchidan pedagogika va uning asosiy 
qonuniyatlarini, prinsiplarini bilishni va ularni dars, darsdan tashkari mashgulotlarda, nutq 
jarayonida tugri tadbik eta bilishni talab etadi. 
O‘qituvchi nutqining pedagogik asoslari
 : 
Ma’lumki, pedagogika fani maxsus tashkil kilingan ta’lim – tarbiya jarayonida inson 
shaxsini rivojlantirish, ma’lumotli qilish va shaqllantirishning moxiyati va qonuniyatlari 
haqidagi fandir. Shu sababli ta’lim – tarbiya, ma’lumot, rivojlantirish, shaqllantirish 
pedagogikaning asosiy tushunchalaridir. Xozirgi kunda o‘zluksiz ta’limni amalga oshirish 
sharoitida Har tomonlama barkamol yosh avlodni tarbiyalab yetkazishda pedagogika fanining 
mavkei oshib bormokda. Mustakil respublikamizning fukarolarini yangicha tarbiyalash, o‘qitish, 

---

61 
komil inson qilib shaqllantirish, yangi pedagogik texnologiyani joriy etishda pedagogika fani 
ko`p ishlarni amalga oshirishi zarur. 
O‘qituvchi nutqining pedagogik asoslari deganimizda bevosita o‘qitishning va 
tarbiyalashning qonuniyatlariga amal qilishni nazarga tutamiz. 
Pedagogikaning didaktika bulimi ta’lim jarayonining umumiy qonuniyatlarini urganadi. U 
ta’lim berish nazariyasi xisoblanadi. Shu jumladan, ayrim fanlar o‘qitish uslubiyati ham unga 
tayanadi. 
Ayni vaktda umumiy didaktika ta’lim jarayonining qonun – koidalarini ochib bergan 
xolda xususiy metodikalardan material oladi. 
O‘qituvchining vazifasi -- o‘quvchi ongiga tayyor bilimlarni «kuyish»dan iborat bulmay, 
balki ularni darsda , nutqda tilga olingan masalalar ustida fikr – muloxazalar yuritishni 
urgatishdan iborat. 
O‘qitish – ta’lim jarayoni ikki yoklama jarayondir. Chunki unda ikki shaxs – o‘qituvchi 
bilan tinglovchi /o‘quvchi/ ishtirok etadi. Nutq bu o‘qituvchining o‘quvchilarga bilim, ko`nikma 
va malakalar berishi, ularda yangi xakikatlarni ocha bilishga kodir bo`lgan ijodiy, mantikiy 
tafakkur tarbiyasidir. 
O‘qituvchi nutqini tinglash – o‘quvchilarning o‘qituvchi tomonidan berilgan bilimlarni, 
ko`nikmani o‘zlashtirish, qabul qilish jarayoni, o‘zlarida bilish kobiliyatini, fikrlash 
operatsiyalarini va Harakatlarini tarkib topish jarayonidir. 
O‘qitish, ta’lim berish jarayonida bilish nazariyasining asosiy koidalari yotadi. Bu 
nazariya asosida inson dunyoni biladi. Bilish yo`llari – jonli mushoxadadan abstrakt tafakkurga 
va undan va undan amaliyotga utishdir. Bilish xissiy va aqliy bilishdan iborat. Insonning ana shu 
bilish jarayonida uning nutqi katta rol uynaydi. / Nutq albatta, ogzaki va yozma buladi /. 
Shu tufayli o‘qituvchining nutqi ham real asosda predmet va xodisalarni ko‘zaatish 
asosida to‘zilgan bo`lib, ularni rivojlantirishni xis etgan xolda yangi vazifalarni ishlab chikkan 
xoldagina o‘quvchilarga manzur buladi. 
Shunday kilgan takdirda, o‘qituvchi o‘quvchilarda tasavvurlar va tushunchalarning 
shaqllanishiga, ularni o‘zlashtirib olishlariga e’tibor beradi, bilimlarni xayotga tadbik etishni 
kursatadi, dunyoqarashni shaqllantiradi.