Qarshi davlat universiteti republic of uzbekistan

Buyuk mutafakkirlar o‘qituvchi nutqi va uni shakllantirish haqida
. Notiqlik mahorati 
qadim zamonlardan san’at darajasiga kutarilgan. Kadimgi Gretsiya Yunonistonda va Rimda 
notiqlik madaniyatining nazariy asoslari yaratildi. Nutqning oldiga qo`yiladigan talablar ishlab 
chikildi. Bunga kuldorlik to‘zumining rivojlanishi, kuldorlik demokratiyasi sabab buldi. Bu 
davrda davlatning, savdo – sotikning, sud ishlarining nixoyatda tarakkiy etishi notiqlikni san’at 
darajasiga kutardi. 
U davrda davlat arboblarining obru – e’tibori va yuqori lavozimlarga kutarilishi ularning 
notiqligi mahoratiga ham bog`liq bo`lgan. Notiqlik san’ati sarkardalik mahorati bilan baravar 
darajada uluglangan. Notiqlik va sarkardalik san’atini mukammal egallagan arboblargina yuqori 
lavozimlarga saylangan. Yetuk inson bulish uchun albatta, notiqlik san’atini egallash shart qilib 
kuyilgan. Ana shu extiyoj tufayli notiqlik san’atining nazariyasi yaratildi. 
Uning Sitsiron, 
Demosfen, Kvintilian, Aristotel
kabi nazariyotchilari yetilib chikadi.
Sitsironning « Notiqlik 
haqida», « Notiq», « Brush» 
kabi asarlari xozir ham ma’lum kimmatga ega. 
Rim notiqlik mahoratining yana bir buyuk vakili 
Mark Fobiy Kvantiliandir.
U o‘zining 
«
Notiq bilimi haqida
» kitobida bilimdonlikni notiqlikning birinchi sharti qilib kuyadi. Kvantilian 
notiqlikka doir bilimni juda yoshlikdan urgana borish kerak, deydi. Nutqning tinglovchiga 
tushunarli bulishiga katta ahamiyat beradi. U « Sen shunday so‘zlaginki, seni Har bir kishi 
tushuna olsin»,- degan edi. 
Demak, qadimgi Yunoniston va Rimda madaniy nutq va notiqlik nazariyasi rivojlantirildi. 
Bu nazariya keyinchalik Ovrupoda fanning yuzaga kelishiga asos buldi. Eramizning 335 yilida 
Aristotelning «Ritorika»si yaratildi. Unda notiq oldiga quyidagilarni vazifa qilib kuyadi : 
•
Materialni Har tomonlama tayyorlash; 
•
Materialni joylashtirishning rejasini belgilash; 
•
Materialni o‘zlashtirish, nutq kurilishini tugrilash; 

---

57 
•
Notiqka nutq materialini urgatish; 
•
Materialni so‘z bilan ifodalash; 
•
Nutqni talaffo‘z qilish, ya’ni nutq jarayoni. 
Bu talablar xozir ham o‘z kuchini saqlab kelmokda. 
Bugungi kunda nutq tizimida kommunikativ yondashuv, talabalarga o‘z fikrini ifodalash 
va boshqalar fikrini tushuna olishga kumaqlashishi, ya’ni ulardan muayyan muloqotda 
katnashish ko`nikma va malakalarini shaqllantirishni ko‘zda tutadi. 
Talabalar esa mashgulot jarayonida quyidagi xolatlarga aloxida e’tibor karatishlari zarur. 
Urganilayotgan mavzu buyicha yangi ma’lumotni tushunish va eslab kolish urganilayotgan til va 
mavzular buyicha ma’lumotlarni darslik, o‘quv kullanmalari, kushimcha materiallar yordamida 
mustaxkamlash va o‘zlashtirish, yangi mavzuni o‘zlashtirish jarayonida o‘z – o‘zini muntazam 
nazorat qilib borish, talabalar urtasida dialog – suxbat, turli uyinlarda ishtirok etish, guruxdagi 
talabalarning mavzu buyicha ma’lumotlarini tinglab tushunish, ularning bilim saviyasini o‘ziniki 
bilan takkoslash asosida tegishli xulosalar chikarish va boshqalar. 
Usha davr notiqlik san’atini bugunki kun nuktai nazaridan olib karaydigan bo`lsak, bir – 
biriga juda yakinligini kuramiz. 
Usha davr sud notiqligining katta namoyondasi Sitseron edi. U sud notiqligida juda katta 
muvaffakkiyatga erishdi, notiqlik nazariyasiga kata xissa kushdi. 
Rossiya tarixida notiqlik san’atiga bo`lgan e’tibor, asosan Pyotr 1 davrida ancha 
kuchaygan. XY11 – XY11 asrlarga kelib rus notiqligi jonlangan. Bu davr notiqligiga asoslangan 
beshta yunalish mavjud edi : 
1.
Yuqori lavozimdagi dvoryanlar orasidagi mavjud bo`lgan Saroy notiqligi. 
2.
Diniy notiqlik. 
3.
Xalq notiqligi / Bunda asosan Xalq ko‘zgalonlari raxbarlarining notiqligi ko‘zda tutiladi
4.
Harbiy notiqlik. 
5.
Diplomatik notiqlik. 
Markaziy Osiyo Xalqlari, jumladan, o‘zbek Xalqi ham notiqlik san’ati rivojiga katta 
e’tibor berganlar. Bizda notiqlik kadim zamonlardan san’at darajasiga kutarilgan. Notiqlik 
san’ati musulmon Sharkida voizlik san’ati deb yuritilgan. YA’ni sharkda 
nutq va’z / arabcha 
pand – nasixat ma’nosida/, notiqlik esa voiz deb atalgan. / va’z aytuvchi, nutq so‘zlovchi shaxs 
degan ma’noni anglatgan/. 
Sharkda, jumladan Movorounnaxrda ilmiy, badiiy ijodning diniy va dunyoviy fanlarning 
tarakkiyoti, shuningdek, «Kur’on»ni targib qilish bilan bog`liq xolda va’zxonlik san’ati ham 
rivojlangan. Jaxonga mashxur olimlarimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn 
Sino, Maxmud Koshgariy, az – Zamaxshariy va boshqalar til, grammatika, mantikshunoslik, 
psixologiya masalalariga bagishlangan asarlar yozdilar. Bu asarlarda nutq oldiga qo`yiladigan 
talablar, so‘zning ahamiyati, undan makadga muvofik foydalanish, nutq odobi borasida ham 
kimmatli fikrlar bildirilgan. 
Buyuk komusiy olim Abu Rayxon Beruniy ( 973 – 1048 ) o‘zining «Geodeziya» asarining 
kirish kismida fanlarning paydo bulishi va tarmoklanib ko`payishi haqida so‘z yuritib, Har bir 
fanning inson xayotidagi zaruriy extiyojlari talabi bilan yuzaga kelishi aytadi. 
Uningcha: grammatika aro‘z va mantik fanlari ham shu extiyoj xosilasidir. Inson nutqi o‘z 
to‘zilishi materialligiga karab, rostni ham, yolgonni ham ifodalashi mumkin. Bu ko`plab 
munozaralarga sabab buladi. Inson bu munozaralar jarayonida rostni yolgondan ajratadigan 
«mezon»ni yaratadi. Bu mantik fanidir. 
Beruniy yozadi : «Agar dangasalikni tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan boglanib 
keladigan naxv /grammatika/, aro‘z /she’r ulchovi/ va mantik /logika/ni mutolaa kilganda edi, 
so‘z /olim nutqi demokchi/ zotan nasr va nazm ajralishini bilgan bulardi. / Beruniy tanlangan 
asari. 3-tom., 1982 yil, 64 bet /. 
Demak, Beruniy nutqning ikki xil kurinishi borligini kursatadi :