Qarshi davlat universiteti republic of uzbekistan

Mavzu bayoni 
Differensial psixologiya (lot.differentia-farq) psixologiyaning bir qismi 
bo’lib, kishilar o’rtasidagi individual psixologik farqlarni o’rganadi.Kishilar 
o’rtasidagi indviduval farq nima? SHuningdek, differensial psixologiya fakat 
kishilar orasidagi farqlarnigina emas, balki guruxlar orasidagi individual
farqlarni xam o’rganadi. Psixik xodisalarning («Psixik xodisalar»-deganda 
nimani tushinasiz?) individual xususiyatlari va yosh uzgarishlari differensial 
psixologiyaning o’rganish ob’ekti xisoblanadi.Differensial psixalogiya kanday 
fan? 
Differensial psixologiya termini birdaniga paydo bo’lgani yo’q. Avval 
psixologiyaning bir qismi sifatida «xarakterologiya», «etalogiya», «Individual 
psixologiya», «Maxsus psixologiya» kabilar paydo bo’ldi. Keyinchalik fan 
sifatida differensial psixologiya umumiy psixologiyaning qonuniyatlari paydo 
bo’lgandan keyin bu xakida tortishuvlar, baxslar asosida, qonuniyatlarni 
barkarorlashtirish va turli («Tipologik indvidual xususiyatlar»- deganda nimani 

---

158 
tushinasiz?) kishilarni psixologik tipalogik- individual xususiyatlarini yoritish 
jarayonida paydo bo’ldi CHunki tajriba talab kiladigan psixologiya kishilarning 
individual va gurux xususiyatlarini bilmasdan turib rivojlanishi mumkin emas 
edi. 
XIXasrning 20 yillarida paydo bo’lgan differensial psixologiyaning diqqat
markazida uzaro individual xususiyatlar, turli yoshdagi kishilarning 
qobiliyatiga xos xususiyatlar, maktab dasturidagi bilimlarni uzlashtirishni 
muvaffakiyati, rivojlanishi va uni tipi , turadi. temperament va xarakteridagi 
farqlarni yoritib berish turar edi. Keyinchalik differensial psixologiya doirasiga 
ichki uzgarishlarning individual xususiyatlarini o’rganish masalasi kiritildi. 
SHuningdek, psixik funksiyalarning yosh uzgarishi bilan mashk va ta’limni
rivojlanib borishi psixologik qonuniyatlarning oshib borishi, turli 
qobiliyatlarning barkarorlashuvi turli qobiliyatlarning shakllanishi, xotira 
turlari, diqqat, tafakkur, sezgirlikning ortib borishi kabi masalalarni uz ichiga 
ola boshladi. 
Maxsus psixologiya masalalari ya’ni sinfiy, milliy,professionallikning jami 
psixologik farqlari va xozirgi kunda etnopsixologiya masalalar xam 
differensial psixologiya soxasiga kirib keldi. 
Differensial psixologiya termini 1900 yili nemis psixologi V. SHtern 
tomonidan kiritildi. Differensial psixologiyaning (asosiy vazifasi) xozirgi 
kunda bolalarning, maktab o’quvchilarining individual tipologik xususiyatlarini 
aniklashda xam muxim axamiyat kasb etmokda. Kupchilik pedagoglar 
o’quvchilarning individual tipologik xususiyatlarini ilmiy nazariy tomondan ( 
ya’ni fizika- matematika, ximiya, biologiya…) tashkil etishni tavsiya etadilar. 
Ba’zi bir o’qituvchilar esa o’quvchilarning ilmiy- texnik yunalishlariga karab 
farqlashni maksadga muvofik kuradilir. 
Xozirgi zamon differensial psixologiya fani oldida yana yangi muammolar 
(Xozirgi zamon Differensial psixalogiya oldida kanday muammolar bor?) 
ya’ni iktidorli bolalarni individual xususiyatlari va ularni boshka bolalardan 
tipologik farqlari masalasi, ularga differensial ta’lim berish va qobiliyatlarini 
shakllantirish (maxsus va umumiy qobiliyatli bolalar ), ta’limni 
individuallashtirish kabilar paydo bo’ladi. 
(Umumiy ta’limda bolalarning o’rtacha rivojlanishi darajasi xisobga olinar 
edi. YAxshi uzlashtiruvchi, konikarli va yomon uzlashtirishning o’rtacha 
mikdoriga karab tashkil etiladi). Ta’limni individuallashtirish prinsipi 
o’qitishda o’quvchilarning real tiplariga tayanish zarurligiga asoslanadi. Buni 
programmalashtirilgan ta’lim juda yaxshi amalga oshiradi. Lekin odatdagi 
ta’lim sharoitida bu prinsipni tadbik etish mumkin. O’quvchilarning individual-
psixologik xususiyatlari ta’limning ayrim metodlari va usullarini tanlash xamda 
kullash vaktida uyga berilgan topshiriklarni qismlarga bo’lishda, sinf va sinov 
ishlarining variantlarini kiyinchilik darajasiga karab aniklashda xisobga olinadi. 
O’quvchi tafakkurining individual xarakteristikasini, uni biron bir tipga 
mansub ekanligini aniklash, (N.A.Menginskaya aytganidek), o’quvchi nimani 
uzlashtirgan va nimani uzlashtirmaganligini bilish bilan emas, balki 
o’quvchining fikrlash faoliyatidagi individual xususiyatlarni xam shaxsning 

---

159 
ayrim xususiyatlarini, o’qishga munosabatini, kizikishini, o’qishdagi 
emosional-irodaviy soxalarining xarakterli kurinishlarini aniklab olish bilan 
xarakterlanadi. 
SHaxs tarkib topishi jarayonining psixologik qonuniyatlarini,(SHaxs tarkib 
topishini kanday qonuniyatlari mavjud?) Axloqiy odatlar va ishonch-e’tikod 
tarkib topishining qonuniyatlarini bilmay turib, psixik taraqqiyotining yosh 
dinamikasi bioijtimoiy (bio-xayot), xronalogik va strukturaviy tomonini 
bilmasdan turib tugri ta’lim-tarbiya berish mumkin emas. CHunki turli yosh 
davrlar uzining anotomofiziologik va psixologik xususiyatlari bilan farqlanadi. 
SHuningdek ular bolaning yashab to’rgan ijtimoiy xayoti, muxiti, ta’lim- 
tarbiya va uning bolaga ta’siri, taraqqiyotining yosh dinamikasi, taraqqiyot 
boskichlarining uziga xosligi bilan bir- biridan farqlanadi.
Individual shaxs biologik tuzilishga mansubligi; bu-muxit (qulay, 
noqulay),ij,imoiy ta’lim – tarbiya, faollikka munosabat bilan xarakterlanadi. 
Bogcha yoshi, kichik maktab yoshi orasidagi, o’rta maktab yoshi va katta 
maktab yoshi orasidagi tipologik farqlar esa shaxs taraqqiyotida, uni 
shakllanishida muxim axamiyat kasb etadi. SHunga binoan psixik 
taraqqiyotning yosh dinamikasi kuyidagicha izoxlanadi.Psixik tarakiyotning 
yosh dinamikasiga nimalarni kiritish mumkin? 
a)bioijtimoiy- “ bio “ xayot ( ijtimoiy xayot)
b) xronologik- bosqichma- bosqich taraqqiyot
v)struktura- tuzilish. 
SHtern Differensial psixologiyani turt qismga ajratadi. 
1. SHaxsga psixologik xarakteristika tuzish. 
2. Differensial psixologiyaning metodologiyasi va texnikani solishtirish 
xakida ta’limot. 
3. Olingan materiallarni psixologik xususiyatlari ishlab chikarish xakidagi 
ma’lumot. 
4. Tiplarga ajratish xakidagi ta’limot. 
Bu ta’limotlar uziga xos mazmun va xususiyatga ega bo’lib, differensial 
psixologiya mazmunini keng yoritib berish imkonini va turli yoshdagi 
tipologik xususiyatlarni bir-biriga solishtirib o’rganish imkonini beradi Ular 
bir-birini mazmun jixatidan tuldiradi va anik ma’lumotlar beradi
YOsh va pedagogik psixalogiyaning tatkikot usullarini (asosiy,yordamchi) 
tariflab beringchi? YOsh psixologiyasi va differensial psixologiyaning tadkikot 
usullari xar bir tarbiyachi, o’qituvchi va ilmiy xodim uchun axamiyatlidir. Bu 
usullar fakat xususiy, ilmiy tadkikot ishlari utkazish uchungina emas, balki
amaliy ta’lim-tarbiya maksadlarida bolani chukurrok o’rganish uchun xam
muximdir. 
YOsh psixologiyasida asosiy va yordamchi usullar mavjud:
Asosiy usul: kuzatish va eksperiment; yordamchi usul: suxbat, kishi
faoliyati maxsulini taxlil kilish, biografiya, test, genetik va 
boshkalardan iborat.Differensial psixologiya kaysi metodga kuprok asoslanadi? 
Birinchi marta Differensial psixologiyada kuzatish metodiga
asoslangan edi. Kuzatish maksad kuyib uni rejali va muntazam tekshirishdir. 

---

160 
Kuzatishni kuyidagi prinsiplar asosida tashkil etish kerak:
1. o’quvchilarni ta’lim- tarbiyaning tabiiy sharoitida kuzatish lozim; 
2. o’quvchini inson shaxsining yaxlitligi prinsipiga asoslanib kuzatish; 
3. shaxsni kat’iy ob’ektiv materiallar , kursatkichlar asosida tashkil etish; 
4. o’quvchi shaxsining xususiyatlarini tushunish, shakllanish sharoiti va 
muxitni xisobga olish; 
5. o’quvchini uzok muddatda o’rganish; 
6.bolani jamoa va jamoa sifatida o’rganish; 
7. shaxs xususiyatlarini turli xilda namoyon bo’lishini nazarda tutish; 
8. bolaning xatti – xarakat motivlarini tushunish; 
9. ularning nutkini kuzatish ma’lum axamiyatga egadir. 
Suxbat, faoliyat maxsulini taxlil kilish va anketa, eksperiment (uch xil) 
metodlari orkali shaxs taraqqiyotining turli tomonlarini o’rganish mumkin. 
II. Keyinchalik defferensial psixologiyada kuzatish usuli bilan birga, uning 
rivojlanishida test metodidan foydalanildi. Bunda ingliz olimi F.Galton va 
ayniksa fransuz psixologi A.Bine va T.Simon o’quvchilarning individual 
farqlarini o’rganish uning muxim axamiyatga ega ekanligini kursatib berdilar. 
Test yordamida tadkikot kilish eksperimental tadkikotning xususiy bir xili 
bo’lib, bu metod psixologiyada 1905 yildan boshlab A.Bine tomonidan 
kiritildi. U kishilarning akliy usish darajalarini yoshlarga karab ulchash va
ularni akliy iste’dod darajalariga karab taksimlash imkoniyati borligi xakidagi 
goyani aytgan vaktdan boshlab keng kullanila boshladi.Test metodi orkali 
nimalarni o’rganish mumkin? 
Test (ing. tekshirmok) standartlashtirilgan psixologik sinov. Buning 
natijasida u yoki bu xoldagi psixik jarayon baxolanadi, shaxs bir butunligicha 
yoki uning ayrim xususiyatlari o’rganiladi. SHaxsning mavkei darajasini
belgilash «akliy jixatdan iste’dodli kishilarni akliy jixatdan nuksonli» 
kishilardan ajratish maksadida amalga oshirilishi lozim . 
Test birorta psixologik xodisani aniklashda murakkab texnik moslamalarni 
talab kilmaydigan, kulga kiritilgan natijalarni mikdoriy jixatdan ifodalab 
beradigan va ularni matematik jixatdan ishlash imkonini beradigan kiska, 
standartlashtirilgan sinovdir. Bu esa uning afzalligini kursatadi, shuningdek, 
analiz va baxolash usullarining ma’lum darajada bir xilligi, ma’lum yosh 
normalariga moslashtirilganligi xam uning afzalligidir. Test uz-uzidan tula 
ilmiy va joriy kilinishi mumkin bo’lgan tadkikot usulidir. Masalan: avtomobil’ 
760 km li masofani soatiga x km o’rtacha tezlik bilan bosib utdi. U yulni 
kancha vaktda bosib utadi?-degan savolga javob topishda bola mustakil fikr 
yuritadi. Bu metod xozirgi kunda o’quvchilarning uzlashtirishiga, qobiliyatiga 
xos xususiyatlarni aniklashda, individual xususiyatlarni anik baxolashda katta 
axamiyatga egadir. 
III. Psixik funksiyalar taraqqiyotini xozirgi kunda uzunasiga va
kundalangiga kesish usuli bilan o’rganishga katta e’tibor berilmokda.
Bolaning psixik funksiyalarini rivojlantirishni o’rganish uch prinsipga 
asoslanadi. 
1. Bola psixikasiga ob’ektiv yondashish. 

---

161 
2. Rivojlantirishning sabablarini aniklash. 
3. Bola psixikasini maksadga muvofikligini, muvofik tarkib toptirishni 
o’rganish. 
Bu prinsiplarga muvofik bola rivojlanishini o’rganish ikki shaklda; 
A) «Uzunasiga tekshirish». 
B) «Kundalang kesish» usuli bilan amalga oshiriladi. 
«Uzunasiga kesish»,»Kundalangiga kesish» metod? (mazmunan bayon 
kilingchi-?) «Uzunasiga tekshirish»da bola psixik xayotining bir qismini bir 
bolaning uzida sistemali kuzatiladi. Bundan asosiy maksad bola psixikasining 
rivojlanishida bir boskichdan ikkinchi boskichga utishdagi uzgarishlarni 
aniklanadi. 
“Kundalang kesish” da bolaning xamma psixik xususiyatlari emas, balki 
uning aloxida xususiyatini tekshirish predmet kilib olinadi. Bunda aloxida 
yoshdagi yoki turli yoshdagi bolalar bir yula tekshiriladi va kup vakt mexnat 
sarflaydi . 
Vakt va mexnatni tejash imkoniyatiga ega bo’lgan ilmiy tekshirish ba’zi 
kamchiliklardan xoli emas. Bu kamchilikning asosiysi bolaning psixik 
rivojlanishidagi burilish jarayoni bo’lib, uning bilib olishini kiyinligidir. SHu 
sababli ishni rasional olib borish uchun bola psixik rivojlanishining umumiy 
tendensiyasi oldin tekshirishning “kundalang kesish”usuli bilan aniklanadi, 
undan keyin ba’zi muxim xususiyatlarini bilish “uzunasiga tekshirish” usuli 
bilan olib boriladi. 
Bu usullar yordamida psixik funksiyalar taraqqiyotini mukammal 
o’rganiladi. 
Aytingchi? Xozirgi zamon Differensial psixologiyasi oldida kanday nazari 
va amali vazifalar bo’lishi mumkin? IV.Xozirgi zamon differensial 
psixologiyaning muxim vazifasi (nazariy) avvalo; 
1.Turli yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyotiga xos bo’lgan qonuniyat va 
xususiyatlarni o’rganish. 
2.Bolalarning individual xususiyatlarini va ular orasidagi farqlarni aniklash; 
3.Iktidorli bolalarning individual psixologik va tipologik xususiyatlarini 
belgilashdan iborat. 
Differensial psixologiyaning muxim vazifasi fakat individual-psixologik 
xususiyatlarini xarakterlab berish emas, balki ularni psixik faoliyatini tashkil 
etishning eng muxim xususiyatlarini ajratish va uni sub’ektining individual 
tipologik xususiyatlarini paydo bo’lishi sabablarini bilish uning neyrofiziologik 
faktorlarini, nerv sistemasi xususiyatlarini bilishni takozo etadi. SHuning uchun 
xam bu differensial psixologiyaning xozirgi zamon sharoitidagi muxim 
vazifasidir. 
Differensial psixologiyaning amaliy vazifasi bevosita uning nazariy 
masalalarini xayotda kullash va uni jamoatchilik orasiga keng tarkatishdan 
iboratdir. 
Bu televizor va radiolar orkali chikish, ruznoma va oynomalar saxifalarida 
makolalar chop etish, maktab, bolalar bogchalarida ota–onalar kengashlarida 
ilmiy uslubiy ma’ruzalar orkali amalga oshiriladi. 

---

162