Qarshi davlat universiteti psixologiya kafedrasi umumiy psixologiya va


Ilk o`spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi



Download 4,42 Mb.
Pdf ko'rish
bet47/204
Sana02.01.2022
Hajmi4,42 Mb.
#307212
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   204
Bog'liq
Maruza matni

 
Ilk o`spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi 
 
Ilk  uspirinlik  yoshidagi  uzgarishlar  maktab,  oila,  shaxslararo  munosabatlardagi  mavkeni  yanada 
mustahkamlashning  muhim  omili  xisoblanadi.  Lekin  yetakchi  omil  yangicha  ta’lim  muassasasi  ukuvchisi 
faoliyatining  xususiyati,  moxiyati  va  mazmunidagi  tub  burilishdir.  Ilkuspirinlarda  avvalo  uzini  anglashdagi 
siljish  yakkol  kuzga  tashlanadi.  Bu  hol  shunchaki  usishni  bildirmaydi,  balki  uz  shaxsiyatining  ma’naviy-
psixologik  fazilatlarini,  faol  ijtimoiy  turmush  tarzining  maksad  va  vazifalarini  anglashni,  okilona  baholashni 
aks  ettiradi.  Ilk  uspirinda  uzining  ruhiy  dunyosini,  shaxsiy  fazilatlarini,  akl-zakovatini,  kobiliyati  hamda 
imkoniya-tini  anikdashga  intilish  kuchayadi.  Uz  xulk-atvorini  jilovlash,  xis-tuygulari  hamda  ichki 
kechinmalarini tushunish ishtiyoki vujudga kela boshlaydi.  
Ilk  uspirindagi  uzini  anglash  turmush,  ukish,  mexnat  va  sport  faoliyatlari  takozosi  bilan  namoyon 
buladi.  Yangicha  ta’lim  muas-sasidagi  odatlanilmagan  vaziyatning  shaxslararo  munosabat  va  mulokrt 
ko‘lamining  kengayishi  uzining  akliy,  axlokiy,  irodaviy  xis-tuygularining  xususiyatlarini  okilona  baholash, 
kuyilayotgan  talablarga  javob  tarikasida  yondashish  uzini  anglashni  jadallashtiradi.Bunday  ta’lim  tizimidagi 
ukuvchilarning uzini anglashga alokador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining kuchli va zaif jihatlarini, 


yutukva kamchiliklarini, munosib va nomunosib kiliklarini anikrok, baholash imkoniyatiga ega buladilar. Agar 
usmirda atrofdagi kishilarning  okilona baholashlari orkali anik, baholash  yuzaga kelsa, ilk uspirinda bu holat 
boishacharok  tarzda  kechadi,  unda  uz  shaxsiy  fazilatini,  xulk-atvorini,  akliy  va  jismoniy  mexnat  faoliyatini 
taxlil kilish, kiyosiy baholash mayli kuchayadi. Ilk uspirin usmirga Qaraganda uz ma’naviyati va ruxiyatining 
xususiyatlarini tularok tasavvur eta olsa xam, ularni okilona baholashda kamchiliklarga yul kuyadi. Natijada u 
uz xususiyatlariga ortikcha baxr berib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatiga duchor buladi, sinf (kurs) va 
pedagoglar jamoalarining a’zolariga gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi. Shuningdek, ayrim ilk uspirinlar 
uz  xatti-xarakatlari,  aqliy  imkoniyatlari  va  kizikishlariga  past  baxr  beradilar  va  uzlarini  kamtarona  tutishga 
intiladilar. 
Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ukuvchisining usmirlik yoshi davridagi boladan boshkacha yana bir 
xususiyati  —  murakkab  shaxslararo  munosabatlarda  aks  etuvchi  burch,  vijdon  xissi,  uz  kadr-kimmatini 
e’zozlash,  sezish  va  faxmlashga  moyillikdir.  Masalan,  uspirin  yigit  va  kiz  sezgirlik  deganda  nozik,  nafis 
holatlarning  farkiga  borish,  zaruratni  tez  anglash,  xolisona  yordam  uyushtirishni,  shaxsning  nafsoniyatiga 
tegmasdan  amalga  oshirishni  tushunadi.  Ilk  uspirin  uzining  ezgu  niyatini  baholashga  jamoada  uz  urnini 
belgilash  nuktai  nazaridan  yondashadi, chunonchi, "Uzim tanlagan  mutaxassislikkayaroklimanmi?", "Jonajon 
respublikamga,  ota-onamga  munosib  farzand  bula  olamanmi?",  "Jamiyatning  tarakkiyotiga  uz  ulushimni 
kusha olamanmi?" degan savollarga javob kidiradi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ukuvchida uzining fazilati tugrisida yakkol tasavvur xosil kilish uchun 
ukituvchi  unga  juda  ustalik,  bilimdonlik,  ziyraklik  bilan  yordam  berishi  lozim.  U  uzining  dustona,  ilik 
munosabati  bilan  sinf  jamoasi  a’zolari  e’tiborida  ishonch,  obru  kozonishi  uchun  xar  bir  muloxazasida 
pedagogik-psixologik  nazokatga  rioya  knlsa,  yigit  va  kizlarda  xam  uz  kuchiga,  imkoniyatiga,  kobiliyatiga, 
fa\m-farosatiga  ishonch  hissini  paydo  kiladi.  Ularda  ustozga  chukur  xurmat,  minnatdorchilik  tuygulari 
uygonadi.Ilk  uspirin  ukuvchida  uzini  anglash  negizida  uzini  uzi  tarbiyalash  istagi  tugaladi  va  bu  ishning 
vositalarini  topji,  ularni  kundalik  turmushga  tatbik  kilish  extiyoji  vujudga  keladi.  Lekin  uzlarining  uzini  uzi 
tarbiyalashi  psixologiyasidagi  mavjud  nuksonlarga  barxam    berish,  ijobiy  xislatlarni  shakllantirish  bilan 
kifoyalanib  krlmay,  ularni  kattalarga  xos  kup  kirrali  umumlashgan  idealga  moye  ravishda  tarkib  toptirishiga 
yunaltirilgan buladi. 
Ilk  o`spirinlik  davrida  ukuvchilar  uzlarida  eng  kimmatli  fazilatlarni,  ukuv  va  malakalarni  ongli,  rejali, 
tartibli,  izchil  va  muntazam  tarkib  toptirishga  extiyoj  sezadilar.  Ma’lumki,  mazkur  toifadagi  ta’lim  muassasi 
ukuvchilari  ma’naviy-psixologik  kiyofaga  ega  bulish  uchun  okilona  ulcham,  mezon,  vazifalarini  bajaruvchi 
barkamol,  mukammal  timsol,  namuna,  yuksak  orzu  tasvirini  kidiradilar.  Ilk  uspirinlarda  ideallar  bir  necha 
kurinishda  namoyon  bulishi  va  aks  etishi  mumkin.  Masalan,  ular  tanikli  kishilarning  Kiyofalari,  badiiy  asar 
kaxramoni timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni (sifatlarni) gavdalantirishni orzu kiladilar. Birok yigitlar bilan 
kizlar  urtasida  ideal  obrazini  tanlashda  katta  fark  buladi.  Masalan,  kizlar  kupincha  mexnatkash  ayolning, 
jozibali,  nazokatli,  iboli,  iffatli  jamoat  arbobining,  badiiy  asar  Kaxramonining  xususiyatlari  mujassamlangan 
kiyofalarni  ideal  darajasiga  kugaradilar.  Ammo  ayrim  ukuvchilar  tarixiy  shaxslarning  masalan,  bakuvvat 
yultusar,  ok  ofitser,  kuv  josus  va  boshkalarning  salbiy  sifatlariga  takdid  kilishga  ham  moyil  buladilar.Ilk 
uspirin  ukuvchilarning  uzini  uzi  tarbiyalashi  ukuv  yurtidagijamoatchiliktashkilotlarining,  pedagoglar 
jamoasining  tarbiyaviy  ta’siri  doirasida  amalga  oshishi  shart.  Zeroki,  uzini  uzi  takomillashtirish  jamoada 
munosib urin egallash, ijtimoiy burchni anglash va foydali mexnatga kizikishga xizmat kilishi keraq. 
Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishi ba’zi hollarda ilk uspirinlar uzlarini kurkmas, jasur kilib 
kursatishga, nourin xatti-harakatlarga moyil buladilar, kaltis yullar bilan uz irodalarini tarbiyalashga intiladilar, 
goho xayotlarini xavf ostida Koldirishgacha borib yetadilar. Shuning uchun ularga sun’iy usullar va vositalar 
yordamida  kiyinchiliklarni  bartaraf  kilish  mumkin  emasligini  tushuntirish  keraq  Shuningdek,  ularni  okilona, 
maksadga  muvofik  samarali  usullardan  foydalanish  yullari  bilan  tanishtirish,  hakiksy  chinikish  malakalari 
bilan kurollantirish yaxshi natija beradi. 
Akademik  litsey,  kasb-xunar  kolleji  ukuvchilari  ma’naviy  xislatlarga,  axlok  normalarining  mohiyatiga 
jiddiy  munosabatda  buladilar.  Ular  axlokiy  turkumlar,  birliklarning  mazmunini  chukur  anglay  boshlaydilar, 
xar  kaysi  axlokiy  tushunchaning  nozikligi  va  kup  ma’noligini  bilishga  xarakat  kiladilar.  Masalan,  burch, 
vijdon, Fypyp, kadr-kimmat, faholanish, mas’uliyat, or-nomus kabi tushunchalarni chukur taxdil kila oladilar. 
Lekin  ularning  xammalarini  bu  axlokiy  tushunchalarni  yaxshi  anglaydilar,  deb  bulmaydi.  Shunga  kura,  tugri 
axlokiy karashlar, tasavvurlar tarkib topishi uchun adolatli turmush tarzining uzi yetarli, deyish mumkin emas. 
Va  pedagog  xotirjamlikka  yul  kuymasligi,  muxit  yaratish,  barkaror  shaxsni  tarkib  toptirish  uchun  doimo 


izlanishi  zarur.  Shuningdek,  maktabda,  kollejda  tarbiya  ishlari  izchil  olib  borilmasa,  yigit  va  kizlarda 
chinakam, barkaror e’tikodlar shakllanmaydi. 
  Ilk o`spirinlarda axlokiy tushunchalarni okilona shakllantirish lozim, ularga nojuya xulk-atvor, chet el 
film-larining  mazmuni  ma’naviyatga  va  ruxiyatga  salbiy  ta’sir  etishini  tushuntirish  zarur.  Ijtimoiy  xayotda 
uchraydigan  yaramas  yurish-turishlarga,  illatlarga  zarba  berish,  ularning  ta’siridan  yigit  va  Kizlarni  asrash 
pedagoglar  jamoasining  muxim  vazifasi  xisoblanadi.  Ilk  uspirinlarda  balogatta  yetish  tuygusi  takomillashib 
borib, uzining urnini belgilash va ma’naviy dunyosini ifodalash tuygusiga aylanadi. Bu hol uning uzini aloxida 
shaxs ekanligini, uziga xos xislatining tan olinishiga intilishida aks etadi. Bunga esa modalarga mayl  quyish, 
murakkab tasviriy san’atga, musikaga, kasb-xunarga, tabiatga qizikishni namoyish kilish yakkrl dalildir.Shuni 
aloxida ta’kidlash kerakki, ilk o`spirin yoshidagi qizlar katta yoshdagi kishilarning ta’siriga osonroq beriladi. 
Ilk  o`spirin  yigitlar  esa  kattalardan  ko`ra  tengdoshlari  ta’siriga  ko`proq  beriladilar.  Shuning  uchun 
maxsus  o`quv  yurti  o`quvchisi  shaxsining  tarkib  topishiga  maktab  muxiti,  xususan  sinf  jamoasi,  rasmiy  va 
norasmiy  tengkurlar  guruxi  kuchli  ta’sir  etadi.  Sinf,  kurs  jamoasi  umumiy  maksadni  belgilashga,  jamoa 
a’zolari  urtasida  munosabatlar  urnatishga,  shaxsiy  va  jamoatchilik  munosabatlari  rivojlanishiga  imkoniyatlar 
yaratadi.  Sinf  va  maktab  jamoalari  ta’sirida  matonatlilik,  jasurlik,  sabr-tokatlilik,  kamtarlik,  intizomlik, 
xalollik,  xamdardlik  kabi  fazilatlar  takomillashadi  va  xudbinlik,  lokaydlik,  munofikdik,  laganbardorlik, 
dangasalik, kurkokdik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tezlashadi. Jamoa a’zolari urtasidagi axillik, 
birlik, yagona maksadga intilish, ilik  psixologik muxit mavjud salbiy xatti-xarakatlarni yukotish uchun xizmat 
kiladi.  
Kollej  o`quvchilari shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlari aloxida ahamiyat kasb etadi. 
Ularning  yuksak  talablar  kuiishi  natijasida  ilk  uspirinlarda  faollik,  tashabbuskorlik,  mustakillik,  katiyatlilik, 
mas’uliyatlilik,  tankidiylik  singari  fazilatlar  barkarorlashadi.  Mazkur  tashkilotlar  ilk  uspirin-lardagi  goyaviy-
siyosiy,  vatanparvarlik,  jamoachilik,  inson-parvarlik,  uzaro  yordam,  xamkorlik  tuygularini  mukammal 
boskichga  kugaradi.  Ana  shularni  kuzatibtadkiketgan  psixolog  L.I.Umanskiy  tashkilotchilik  kobiliyati  uzaro 
uzviy  boglik  kuyidagilardan  iboratligini  ta’kidlaydi:  1)  tashkilotchilik  tuygusi  (psixologik  topkirlik, 
kashfiyotchilik, nazokat, amaliy akd-idrokda uz ifodasini topadi); 2) tengdoshlariga emotsional-irodaviy ta’sir 
kursatish imkoniyati (muammolar yechimiga jalb kilish, ularning kuch-gayratini biriktirish); 3) tashkilotchilik 
faoliyatiga  moyillik  (emotsional  xis-tuygu,  ijobiy  munosabat,  faollik  kursatish,  kat’iy  kizikish  va  xrkazolar); 
L.I.Umanskiyning  fikricha,  ilk  uspirin  namunali  tashkilotchi  bulishi  uchun  unda  Kuyidagi  xislatlar  bulishi 
kerak:  a)  axlokiy  xislatlar —  jamoatchilik,  samimiylik, tashabbuskorlik,  faollik,  mexnat-sevarlik;  b)  irodaviy 
xislatlar  —  matonat,  katiyat,  mustakillik,  tashabbuskorlik,  batartiblik,  intizomlilik;  v)  emotsional  xislatlar  — 
xushchakchakdik, tetiklik, xazilkashlik va yangilikni xis etish, uz kuchiga ishonch, optimizm va boshkalar. 
Ilk  o`spirinlarning  yana  bir  muhim  xislati  ularda  yuksak  darajadagi  dustlik,  urtoklik,  ulfatchilik, 
muhabbatning vujudga kelishidir. Shu xis-tuygular yigit va kizlarning ma’naviyati va psixologiyasida kanday 
tus  olishiga  karab,  tarbiyaviy  chora  va  tadbirlarni  amalga  oshirish  yaxshi  natija  beradi.  Sinfdagi  xamkorlik 
faoliyatida  uzaro  yordam,  xamjixatlilik,  intilish  va  manfaatlar  birligiga  asoslangan  urtoklik  munosabatlari 
yuzaga  keladi.  Urtoklik  munosabatlarining  yuksak  chukkisi  dustlik  xissida  namoyon  buladi.  Dustlik  xissi 
urtogiga  mexribonlikda,  u  bilan  uchrashish  va  suhbatlashish,  uz  fikr  va  xissiyotlari  bilan  urtok-lashishda 
kurinadi.  Xakikiy  dustlik  xissi  uzaro  talabchanlik  bilan  boylik  bulib,  xatolarni  birgalikda  tuzatishda  ifodasini 
topadi. Yigit bilan  kiz urtasida muhabbat tuygusi  vujudga kela boshlaydi. Muxabbatning  kuvonchli laxzalari, 
iztirobli kechinmalari ikkala yoshning ruxiyatini egallaydi va tobora chukurlashib boradi, ular uchun dastlabki 
xayot  sinovi  buladi.  Mazkur  xis-tuygu  uspirinlarning  uzaro  yakinligi,  xayotga  qarashlari,  kiziqishlari,  didlari 
va  ezgu  niyatlarining  umumiyligi  xamda  butun  umrga  axillik,  ittifokdik  umidini  bagishlagan  shodlik  bilan 
xarakterlanadi.  
Ilk  o`spirin  o`quvchilarda  tabiat,  san’at,  adabiyot,  madaniyat,  ijtimoiy  xayot  go`zalliklarini  paykash, 
idrok  kilish,  sevish,  ulardan  ta’sirlanish,  ma’naviy  ozuka  olish  xislatlari  paydo  buladi.  Ularning 
psixologiyasida  mayin  sado,  yokimli  nido,  kalbni  tulkinlantiruvchi  musika,  nozik  xis-tuygu,  ezgulikxislari, 
mayllari  kuchayadi.  Ayniksa,  estetik  xislar  ularning  ma’naviyatidagi  kupol,  noxush,  xunuk  va  yokimsiz 
kilikdarning  yukolishiga  yordam  beradi.  Lekin  bundan  ilk  uspirinlar  jushkin,  keskin,  shavk  va  zavkdi 
damlardan butunlay voz kechadilar, degan ma’no kelib chikmaydi. Shunga karamay, ilk uspirin yigit va kizlar 
orasida  estetik  tuygusi  tula  shakllanmagan,  notugri  tasavvurga  ega  bulgan  shaxslar  xam  uchraydi.  Ularda 
estetik xis-tuygu uziga xos qarashlar va nuktai nazarning usishida ilm-fan  va texnikaning rivoji, tafakkurning 
takomillashuvi,  takdidchanlik  muxim  rol  uynaydi.  Buning  uchun  muayyan  reja  asosida  turli  muzeylar 
kurgazma va konsert zallariga, kino, teatr, radio va telestudiyaga sayoxatlar uyushtirish mak,sadga muvofikdir.  


Mazkur  o`quvchilarning  o`quv  mashguloti  o`z  xususiyati  va  mazmuni  bilan  boshka  yosh  davridagi 
ukuvchilarning  ta’lim  jarayonidan  tubdan  farq  kiladi.  Ukuv  rejasi  va  dasturining  murakkablashuvi,  yangi 
fanlar  va  fakultativ  kurslarning  kiritilishi  uzlashtirishni  nazariy  tafakkur  yordamida  amalga  oshirishni  takrzo 
etadi.  Ana  shu  sababli  ularning  munosabati  xam  uzgaradi,  ularda  fanlarga  turlicha  munosabatlar  shakllana 
boshlaydi.  O`quvchilarning  fanlarga  munosabatlari  asosan  kaysi  fanning  inson  dunyokarashidagi  roliga, 
faoliyatidagi  va  ijtimoiy  axami-yatiga,  amaliy  xususiyatiga,  uzlashtirish  imkoniyatiga  va  uni  ukitish 
metodikasiga boglik buladi. Ushbu yoshda bilishga qizikish amaliy xususiyat kasb eta boshlaydi. Masalan, bu 
kizikish  ijtimoiy-siyosiy  masalalarga,  texnikaga,  tabiatga,  osmon  jismlariga,  jamiyatshunoslikka,  xukukiy 
muammolarga, sport va xrkazolarga yunalgan buladi. Ularning tugaraklarda faol katnashishi kobiliyat va aqliy 
imkoniyatlariga Karab amalga oshadi  
  Ilk  o`spirinlarda  sezgirlik,  kuzatuvchanlik  takomillashib  boradi,  mantikiy  xotira,  eslab  kolishning  yul 
va vositalari esa ta’lim jarayonida yetakchi rol uynay boshlaydi. Ular toshlirikdarni bajarishda uning ma’nosi 
xamda  moxiyatini  tula anglab  ish  tuta-dilar,  eslab  kolish,  esda  kolish,  esga  tushirish  jarayonlarining  samarali 
usullaridan  unumli  foydalanadilar.  Bu  jarayonlar  muvaf-fakiyatli  amalga  oshishini  ta’minlovchi  dikkatning 
sifati  va  mikdori  uzgaradi.  Dikkatni  kuchirish  va  taksimlash  sezilarli  rivojlanadi,  boshkalarning  nuktai 
nazariga  e’tibor  berish,  ularning  nutkini  tinglash,  yozib  olish,  muloxaza  yuritish  maxrrati  oshadi  va  akliy 
kobiliyati takomillashadi. Ilk uspirinlarning tafakkuri tobora faol, mustakil  va ijodiy xususiyatlarga ega bulib 
boradi. Lekin ularning fikr yuritishida birmuncha obyektiv va subyektov kamchiliklar uchraydi. 

Download 4,42 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   204




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish