Qarshi davlat universiteti pedagogika fakulteti

3- masala. Naqshbandiya tariqatining tarbiyaviy ahamiyati

Sh. Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy-Bahovuddin Naqshband 718 hijriy (1318 melodiy) yilda Buxoroga yaqin Qo’shki Hinduvon (qasri Orifon) qishlog’ida tavallud topgan. Naqshband uning laqabi bo’lib, ota kasbi Kimxobboflik bilan shug’ullangan.

Uning tasavvufga qiziqishi bolaligidan paydo bo’ladi va shu yo’lda tarbiya topadi.

U dastlabki tariqat so’lukiga doir bilimlarni Shayx Samosiy va Sayyid Amir Kuloldan olgan.

Abdulholiq G’ijduvoniyni o’ziga ustoz deb biladi va uning izidan boradi.

Naqshband 1389 yilda vafot etadi va qasri Orifonda dafn etilgan.

Boxovuddin Naqshband Naqshbandiya tariqatining asoschisidir.

Uning ta’limoti hayotlik chog’idayoq Movarounnahrda keng tarqalgan.

Naqshbandiya islomdagi sunniylikka asoslangan bo’lib, uning ma’naviy silsilasi bir tomondan, Abu Bakr Siddiqqa (632-634) ikkinchidan Abu Tolibga borib tarqaladigan 12 tariqatning biri sanaladi. Bu silsila «Oltin silsila» deb ataladi.

Naqshbandiya suluki halol mehnat bilan kun kechirishni targ’ib qiladi. Uning «Dil ba yoru dast bakor» (Dil yorda, qul ishda) shiori diqqatga sazovor. Naqshbandiya sulukiga kirgan kishilar qo’l mehnati bilan hayot kechirar edilar. Bu kishilardan oilani va mamlakatni obod qilish uchun mehnat qilish talab qilingan. B. Naqshbandning o’zi ham qo’l kuchi bilan hayot kechirgan.

Naqshbandiya tariqatining suluklaridan yana biri «Zikri xufiya» bilan shug’ullanganlar.

«Zikri xufiya» muridlar bilan bir joyga to’planishi shart bo’lmagan, har kim o’z o’yida tinch, osuda, shovqin-suronsiz, raqsu-samosiz, Olloh ismini, muqaddas so’zlarni dilda aytib kunduzlari o’z ishlari bilan mashg’ul bo’lganlar. (Boshqa ariqlar «Zikri oloniya» da Olloh ismini yoki kalimani ovozlari boricha aytib raqsga tushganlar).

Naqshband inson barkamol bo’lishi uchun avvalo, iymonli bo’lishi zarur, deydi.

Tarqat yo’li odobdan iborat, har bir maqomning o’z odobi bo’lganidek, Naqshbandiya tariqatining ham o’z xulq-odob talablari bor. «Kimki ana shu odobni ushlasa, uni balog’at ahlining balog’atiga etkazadi. Arab bu xulqni chiroyli qilish, so’zni va fe’lni soz qilishdir. Xizmat odobi ulug’ baxtdan yaxshiroq, uning belgisi amalining qabuli, tug’yon esa amalining buzuqligidir. Arabni saqlash-muhabbat samarasi, yana muhabbat daraxti, muhabbat urug’idir.»

Shu narsa ma’lumki, Naqshbandiya tariqati odob-axloq tariqati, bu tariqat insonning ma’naviy-axloqiy kamolga etish uchun qay darajada hulq-odob talablariga javob berishi, uni egallab olishiga bog’liqdir.

Naqshbandiya tariqatida har bir insonning halol, pok bo’lishi, kamtar, samimiy bo’lishi, iymon va e’tiqodini mustahkam tutishi, dilda xudoni jo etib, amalda xalq bilan birga bo’lish kabi buyuk xislatlarni tarkib toptirish yotadi.

Xoja Bahouddin shogirdlariga murojaat qilib, «Shamga o’xshagin, toki hammaga ravshanlik bag’ishla, o’zing esa qorong’uda bo’l», deydi.

Naqshband xikmatlarida komil insonni tarbiyalash uslublari ham mavjud. Naqshband shunday yozadi: «Suhbatimizga etishgan guruhlardan ba’zilari shundayki, ularning ko’ngillarida muhabbat urug’i bor, ammo xalaqit beruvchi xasu-xashaklar tufayli o’solmaydi, bizga esa uni sozlash lozim. Ba’zilarida muhabbat urug’i yo’q bizga esa uni paydo qilish lozim.»

Naqshbandiya suluki (xudoga yaqinlashish yo’li) o’n bitta axloqiy qoidani ishlab chiqdi va amaliyotga tadbiq etdi.

So’fining poklanishi va xudoga etish darajasi ma’naviy murabiy-shayx murshid yoki pir tomonidan amalga oshiriladi. Murshid bilan murid o’rtasidagi ma’naviy-ruxiy aloqa, so’ng ma’naviy qo’shilib ketish muridning kamolga etishganligini ko’rsatadi va murshid muridga o’z xirqasini echib beradi. Bu yo’l muroqaba, mushoxada, musoxaba kabi uch bosqichdan iborat bo’ladi.

Naqshbandiya sulukiga kirgan inson o’zini ham ruxan, ham jismonan chiniqtirishi, ma’naviy poklanishi va qalbga sayqal berishi lozim.

Naqshbandiyaning asosiy yo’li Haqqa etishga intilish, xufiya zikr qilish bo’lib, ba’zi rasm-rusmlarni rad qiladi.

Haqiqiy so’fiylik tarki dunyochilik g’oyasini ilgari surmaydi, u insonni ma’naviy poklanishga yo’llaydi.

So’fiylik-bu muruvvat, saxovat, mehnat, qanoat, diyonatdir. Ular inson xulqidagi barcha illatlar bilan kurashuvchilardir.

Islom Er yuzida keng tarqalgan dinlardan bo’lib, u musulmon madaniyatining tarkib topishida muhim rol o’ynaydi.

Temuriylar hukmronligi davri 1370 yildan Temur hokimiyat tepasiga chiqqan davrdan boshlanib, 1507 yil Shayboniyxon (20 may) Hirotni egallashi bilan tamom bo’ldi.

Bu davr O’rta Osiyo xalqlari shu jumladan, o’zbek xalqi madaniyati ilm-fani, maorifi, san’ati va adabiyoti tarixiy taraqqiyotining yangi va sermahsul bir davridir. Bu davrda O’rta Osiyo xalqlari ilm-fan, maorif, me’morchilik, adabiyot, tasviriy san’at, naqqoshlik, muzika va boshqa sohalarda juda katta hissa qo’shdilar. Shu jihatdan ko’zda tutib tadqiqotchilar bu davrni Sharq repessansi – Uyg’onish davri deb aytadilar.

Iqtisodiy va madaniy sohadagi bu rivojlanish davlatning barpo qilinishi bilan chambarchas bog’liq edi. Xalq ommasini mug’ul zulmiga qarshi ozodlik hukumatidan foydalanib, u Movarounnahrdan tashqari bosqinchilik urushlari natijasida Eron, Iroq, Ozarbayjon va Hindistonning shimoliy qismini o’ziga itoat qildirdi. Shunday qilib, O’rta er dengizidan to Xitoy chegarasigacha cho’zilgan katta imperiya vujudga keltirildi. Teumr qattiqqo’llik bilan o’zaro ichki urushlar va feodal tarqoqlikka chek qo’ydi. Temur o’zi zabt qilgan mamlakatlarning son-sanoqsiz boyliklari bilan hunarmandlari usta va me’morlarini ham Samarqandga olib keldi. Bularning kuchi va mahalliy ustalarning ishtiroki bilan shaharlarda masjid, madrasa va madaniy-maishiy binolar barpo etdi. Ayniqsa, Samarqandning qiyofasi tubdan o’zgardi. Unda azim va ko’rkam binolar, bog’lar va saroylar, ko’priklar va kanallar paydo bo’ldi. O’sha davrda O’rta Osiyoning qo’shni va Sharq va G’arb mamlakatlari bilan savdo elchilik munosabatlari rivojlandi.

Temurni jahonga mashhur qilgan 2 g’alabasi: To’xtamishxon va Yldirim Boyazid. Temur vafot etishi bilan (1405 yil) uning davlati parchalanib ketdi, ko’p o’lkalar undan ajralib chiqdi. Temurning vorislariga Xuroson va Movaraunnahr qoldi. Xuroson va Movaraunnahr taxti uchun qattiq kurash boshlanib ketdi. Uzoq davom etgan qonli kurashlardan keyin 1409 yilda taxtga Shohruh chiqdi. U Xurosonni o’ziga qoldirib, Movaraunnahrni o’g’li Ulug’bekka berdi. 1447 yilda Shohruh vafot etdi. 1449 yilda Ulug’bek yovuzlarcha o’ldirildi. Taxt-toj kurashlari yanada kuchaydi. Nihoyat, 1450 yillarga kelib bu kurash bir muncha pasaydi. Xuroson Abulqosim Bobirga Movaraunnahr Abusaidmirzoga o’tdi. Abulqosim Bobirga vafotidan keyin Xurosonni ham mustabid va johil Abusaid egallaydi. U 1469 yilda G’arbiy Eronga hujum qilib jangda engilib halok bo’ldi. Ko’p yillar davomida taxt-toj uchun kurashib kelgan Sulton Husayn Boyqaro Xuroson taxtini egallab oladi. Alisher Navoiy va boshqa ma’rifatparvarlarning faoliyati va tashabbusi bilan davlat hokimiyatini bir muncha mustahkamlab oladi, obodonchilik, ilm-fan, maorif, san’at va adabiyot ishlariga e’tibor beradi. Biroq taxt-toj talashlari saroy amaldorlari fitnasi va ishratparastliklar natijasida Husayn Boyqaro saltanati tanazzulga yuz tutdi. Samarqand va Farg’ona hokimliklari va boshqa temuriy davlatlar tobora zaiflashib ketdi. Bularning barchasi temuriylar hokimiyatining halokatga sudradi. Bundan foydalangan Shayboniyxon (1450-1510) Movaraunnahr va Xurosonni bosib oldi. Z.M. Bobur temuriylar hokimtyaini saqlab qolish uchun olib borgan ko’p yillik kurash natija bermadi.

Temuriylar davrida 2 ta madaniy markaz mavjud bo’lib, bularning biri Samarqand, ikkinchisi Hirot edi. Shunisi diqqatga sazovorki, temuriy hukmdorlari ilm qilibgina qolmasdan, ularning ichidan atoqli olimlar, shoirlar, san’atkorlar, ma’rifatparvarlar ham etishib chiqqan. Buyuk astronom Mirzo Ulug’bek, shoirlar Mironshoh, Husayn Boyqaro, Z.M. Bobur va boshqalar bunga misol bo’la oladi.

IX-XII asrlarda jahon ilm-fani taraqqiyotida mislsiz katta rol o’ynagan O’rta Osiyo XIV-XVI asrlarda ham tabiiy va gumanitar fanlar sohasida bir qancha buyuk olimlarni etishtirdi, jahon fani taraqqiyotiga yangi hissa qo’shdi.

Movаrounnаhr mo’g’ul urug’lаri vа qаbilаlаrining ijtimoiy hаyotidа yuz bergаn kаttа o’zgаrish, ulаrning mаhаlliy ijtimoiy tuzumini qаbul qilishlаri, xo’jаlik vа mаdаniy hаyotdаgi o’zgаrishlаr mo’g’ullаrning etnik xususiyatlаrini hаm o’zgаrtirib yuborаdi. Mаmlаkаt аholisining ijtimoiy hаyotidа sodir bo’lgаn jiddiy o’zgаrishlаr, shubhаsiz uning iqtisodiy jihаtdаn jonlаnishigа turtki hаm bo’ldi.

XIII аsrning ikkinchi yarmi vа XIV аsr boshlаridа shаhаr vа qishloqlаrdа xo’jаlik hаyotining jonlаnishi bilаn shubhаsiz mo’g’ullаr istilosi vа bosqini dаvridа kuchli zаrbаgа uchrаb inqirozgа yuz tutgаn fаn, аdаbiyot, mа’rifаt vа mаdаniyatning аyrim tаrmoqlаri hаm tiklаnа boshlаydi.

Gаrchi yozmа mаnbаlаrdа bizgаchа аniq mа’lumotlаr etаrli dаrаjаdа etib kelmаgаn bo’lsа-dа, hаr qаlаy bu dаvrdа ilm vа mа’rifаt hаm аyrim yirik hunаrmаndchilik vа sаvdo-sotiq mаrkаzlаridа jonlаnаdi. Buxorodа bino qilingаn «Mаs’udiya» vа «Xoniya» kаbi mаdrаsаlаrning hаr biridа mingtаgаchа tolibi ilm аhli tаhsil ko’rаdi.