|
3- masala. Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va Abu Ali Ibn Sinoning (980-1027) pedagogik qarashlari
Beruniy yashagan davrda O’rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va ma’naviy hayotida yirik voqealar sodir bo’layotgan bir davrda yashadi.
U Xorazmning qadimgi Kot (keyin Shobboz hozirgi Beruniy) shahrida tutiladi. Otadan yosh qoladi, uni astronom va matematik Abu Nasr ibn Iroq yoshligidan o’z tarbiyasiga oladi. Tezda o’zidan oldin o’tgan buyuk olimlarning merosini o’rganadi. Taxt uchun kurashlar chog’ida Beruniy sargardonchilikda kun kechiradi.
Ustozi ibn Iroqning yozishicha, Beruniy 21 yoshida astronomik asboblar yasagan, quyosh va oy tutilishi ustida kuzatishlar olib borgan. U 22 yoshida fan tarixida birinchi bo’lib er globusini yasagan. Bu haqida o’zi shunday deydi: «Men joy va shaharlar nomini ular orasidagi masofalarni shu joylarni kezgan va ko’rgan kishilar og’zidan eshitganlarimga asoslangan holda aniqlay boshladim. Dastlab turli kishilar ma’lumotini bir-biriga taqqoslab, qaysi biri ishonchli ekanini aniqladim, uzoqlik va kenglikni aniqlash uchun diametri 10 gazli (5 m) yarim kurra mujassami «globus» yasadim.
995 yilda Urganch hokimi Ma’mun I Xorazmni ikkala qismini birlashtiradi». 980 yilda 1004 yillar Jurjon shoxi Qobus ibn Vashmagur saroyida yashaydi. Bu erda: «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli mashhur asarini yozadi. Akademik I.Yu. Krachkovskiy bu asarni «XI asr O’rta Osiyo fani uchun porloq bir davr boshlandi. Xuddi 1000 yilda juda yosh bo’lgan Beruniy o’zining «Yodgorliklar» kitobini yozib tamomladiki, hozirgi Yaqin Sharq adabiyotida bunga teng keladigan asar topilmaydi»-deb baho beradi.
1005 yili Beruniy Xorazmshoh Abul-Abbos Ma’mun II tomonidan Urganchga keltiriladi va unga ilmiy ishlarga keng imkoniyat yaratiladi. Beruniy mashhur olimlarni to’plab fanning ko’p sohalari bo’yicha ilmiy ishlarni olib boradi. U 152 kitob va ilmiy risolalardan iborat ilmiy meros qoldirgan. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Geodeziya», «Ma’danshunosnoma», «Munaj-jimlik» kabi asarlari bir necha tillarga tarjima qilingan. U ham adabiyotchi, tilshunos sifatida ham mashhurdir. Beruniy ta’lim-tarbiya haqida qimmatli fikrlarni ilgari suradi. U avvalo ilmni kishi hayotidagi tutgan o’rnini alohida baholaydi. «Men g’avvosu, ilm bo’ldi ummonim» deb o’zi haqida gapiradi. «Donolarga ma’lumki, oltin kumush ketadi, lekin ilm abadiydir»-deb yozadi.
U bilim olish haqida: «Bilim qaytarish va takrorlash mevasidir»... «Ilmlar ko’pdir, ular zamon o’tishi, iqboli rivoj tufayli turli fikr va xotiralar qo’shilishi ila ko’payadi»-degan mulohazalar bayon etgan. Beruniy mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bog’liq, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb ta’kidlaydi. «Inson hayotida zarurat, ehtiyojlar, ularni ilmlarga bo’lgan talablarni keltirib chiqaradi. Bu ehtiyojlarga ko’ra ilmlarni har xil tarmoqlarga bo’linadi». «Asosi bo’lmagan fandan voz kechsa ham bo’ladi» deb ilmiy tadqiqotning mohiyatini tahlil qiladi.
Beruniy insoniy fazilatlarida axloq, odobning o’rnini atroflicha tahlil qiladi. «Hakim va olimlar axloqidan ta’lim olish yaxshi xulqni turg’izadi, yomon xulqni o’ldiradi». «Rostgo’ylik shirinligini totmagan yoki shirinligini totishni istamaydigan kishi uni sevmaydi»-deb yozadi. Ilmiy ishning, bilim olishning oliyjanoblik asosida bo’lish, xudbinlikdan uzoq bo’lishni quyidagicha izohlaydi: «Ilmlarning foydasi ochko’zlik bilan oltin kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur bo’lgan narsalarga ega bo’lishdir».
To’g’ri so’zlikni ulug’lab: «Agar so’z to’g’ri va ta’sirlik bo’lsa, qamchi va qilich darkor emas»-deb yozadi.
Uning 1000 yillik yubileyini o’tkazish munosabati bilan tashkil etilgan simpozium Beruniy ilmini jahon tarixida tutgan o’rnini ko’rsatdi. Akademik I.Yu. Krachkovskiy ta’kidlaganidek, Beruniy qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko’ra qiziqmagan sohalarini sanab chiqish osonroq. S.P. Tolstov Beruniy ilmiy merosining ahamiyati haqida «Xorazmiy asarlarining Sharq va keyinroq esa Evropa riyoziy (matematika) ilmiga asos solganligi haqiqatga muholif bo’lmaganidek. Beruniyning qudratli ta’siri keyingi asrlarda ko’pdan-ko’p Sharq mamlakatlarida ilmning rivojlanishiga o’z ta’sirini qoldiradi».
Abu Ali ibn Sino (980, 8-1037-18,6) jahon madaniyatiga katta hissa qo’shgan mashhur entsiklopedist olim, tabiatshunos, faylasuf, astronom, matematik, muzikashunos, huquqshunos, axloqshunos, fiolog, yozuvchi va shoir, O’rta Osiyo xalqlari madaniyatini, O’rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Evropa Avetsena nomi bilan mashhur.
U 980 yil avgustda Buxoroning Afshona qishlog’ida tug’ilib, asosiy bilimni Buxoroda oladi. Juda ziyrak, o’tkir qobiliyati bilan ajralib turadi. U yosh bo’lishiga qaramay, falsafa, tabiat ilmini tezda o’rganadi. U yoshligidan tabib, hakim bo’lib tanildi. 999 yil qaroxoniylar Buxoroni egallaganidan keyin 1000 yilda Buxorodan chiqib ketdi. Xorazmda ko’p olimlarni birlashtirgan «akademiya» ga bordi. Beruniy bilan hamkorlikda ishladi. Bu davr uning ilmiy kamolotiga yanada ta’sir ko’rsatdi. 1019-21 yillarda Hamodonda vazir lavozimida ishlaydi. 280 dan ortiq ilmiy asar yozgan, bizgacha faqat 160 ga yaqin asari etib kelgan. Ayniqsa, «Kitob ul-insof», «Donishnoma» asarlari dunyoga mashhurdir. XVII asrga qadar Evropa mamlakatlarida meditsinaning asosiy qo’llanmasi bo’lib xizmat qilgan 5 kitobdan iborat «Qonun» asarini alohida ko’rsatish mumkin. Ibn Sino meditsinani turli sohalarini boyitdi, turli kasalliklarning sababini aniqladi, yangi dori-darmonlar topdi.
Ibn Sino tilshunoslik, poeziya nazariyasi, muzikashunoslik va boshqalar bilan ham shu-ullanadi. «Arab tili», «SHe’r to’g’risida kitob», «Muzika haqida risola» kabi asarlar yaratdi.
Ibn Sinoga qarshi xuruj va ig’volar uning hayot ekanligidayoq boshlangan edi. U hasrat qilib shunday yozadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
