Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

2. 17. Yordamchi so‘z turkumlari, ko‘makchi, bog‘lovchi, ularning turlari va grammatik vazifalari. (2 soat). 
Yordamchi so‘z turkumlari haqida tushuncha. Yordamchi so‘z turkumlariga ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama 
kirishi. Ko‘makchi o‘zi bog‘lanib kelgan ot va otlashgan so‘zlardan keyin kelib, so‘zlar orasidagi birgalik, sabab, 
payt, maqsad kabi turli-tuman munosabatlarni ifodalashga xizmat qilishi, o‘zi bog‘langan so‘zni fe’lga tobeligini 
ta’minlashdan iborat bo‘lishi. Ko‘makchilarning ma’no va vazifa jihatidan ko‘makchilarga yaqin turishi, kelishik va 
ko‘makchi  anglatgan  ma’nosiga  ko‘ra  sinonim  bo‘lishi.  Ammo  ko‘makchilarning  kelishik  affikslariga  qaraganda 
ma’noni  aniq  va  konkret  ifodalashi.  Ko‘makchilarning  ayrimlari  mustaqil  ma’no  anglatmaydi,  vazifasi  jihatidan 
kelishik affikslariga yaqin turishi. 
Ba’zilari  o‘z  leksik  ma’nosiga  egaligi  va  o‘rin  kelishiklari  bilan  turlanib,  ko‘makchi  o‘rnida  qo‘llanishi. 
Ko‘makchilar:  a)  sof  va  b)  funktsional  ko‘makchilarga  bo‘linishi.  Sof  ko‘makchilar  qaysi  so‘z  turkumidan  kelib 
chiqishiga  ko‘ra:  a)  asil  ko‘makchilar;  b)  ot  ko‘makchilar;  b)  ot  ko‘makchilar;  v)  fe’l  ko‘makchilar  bo‘lishi.  Bosh 
kelishikdagi  so‘zlar  bilan;  jo‘nalish  kelishigidagi  so‘zlar  bilan  va  chiqish  kelishigidagi  so‘zlar  bilan  ishlatiladigan 
ko‘makchilar haqida. 
Funktsional ko‘makchilar aslida mustaqil ma’nosini saqlagan so‘zlar ekanligi. Ular ko‘makchi o‘rnida kelib, 
harakat  bilan  predmet  orasidagi  turlicha  munosabatlarni  ifodalashi  to‘g‘risida.  Funktsional  ko‘makchi,  odatda, 
jo‘nalish, chiqish va o‘rin-payt kelishigi shakllarida kelib, o‘zidan oldingi so‘zga nisbatan qaralmish holatida bo‘lishi, 
shunga ko‘ra kelishik affiksidan oldin egalik affiksi kelishi. 
Gap bo‘laklarini va qo‘shma gap qismlarini bog‘lash uchun xizmat qiladigan yordamchi so‘zlar bog‘lovchi 
hisoblanishi. Bog‘lovchilar tuzilish jihatidan sodda va qo‘shma bo‘lishi. Bog‘lovchilarning qo‘llanishiga ko‘ra: yakka 
va takroriy bog‘lovchilarga bo‘linishi. 
Bog‘lovchilar vazifasiga ko‘ra: 1) teng bog‘lovchilar; 2) ergashtiruvchi bog‘lovchilar; 
Teng bog‘lovchilar: a) biriktiruvchi; b) zidlovchi; v) ayiruv bog‘lovchilariga bo‘linishi: 

---

Ergashtiruvchi  bog‘lovchilar:  a)  aniqlov;  b)  sabab-maqsad;  v)  chog‘ishtiruv;  g)  shart  va  to‘siqsizlik 
bog‘lovchilarga bo‘linishi.