Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

 
Yangi mavzu: Otlarda-kelishik kategoriyasi 
О‘qituvchi  kelishik  kategoriyasi,  kelishik  kо‘shimchalari  haqida  nazariy  va  amaliy  savollarni 
talabalarga havola etadi. 
 
1.Kelishik kategoriyasining asosiy maqsadi nimadan iborat. 
2.Qanday forma yasovchi qо‘shimchalar kelishik affikslari deb yuritiladi, bunga sabab nima . 
3.Ot  bilan  otni  qaysi  kelishik  munasabatga  kiritadi,  bu  kelishikdagi  otning  gapdagi  vazifasi 
haqidagi fikringiz?  
4.Qaratqich  kelishigi  qо‘shimchasining  belgili    va  belgisiz    kelishiga  misollar  keltiring, 
isbotlang.  
5. Bosh kelishik, uning mohiyati nima? 
6. Tushum  kelishigi  qanday  fe’llarning  xarakatini  о‘ziga  qabul  qiladi.  Bu  kelishikning  gapdagi 
vazifasi, belgili va belgisiz kо‘llanishning sababini ayting va  misollar  keltiring.   
7.Jо‘nalish kelishigi  affiksi nega –ga,-la,-qa,-a tarzidagi kо‘rinishlarga ega,  sababichi? Jо‘nalish 
kelishigi qо‘shimchasi vazifasini kо‘makchilar ham bajaradimi junalish kelishigini qо‘shimchasi bazan 
tushum,  chiqish,  о‘rin  –payt  kelishiklari  funksiyalarini  ham  bajaradimi?  Biz  hashamatli  bino  oldiga 
tо‘plandik. Bu voqealarni aytib berishga (voqiyalarni) tushuna olmadim. Bu voqealarni aytib berishga 
(aytib berishdan) uyaldik. Jо‘nalish kelishigidagi otlarning gapdagi vazifalari uchun misollar keltiring?  
8.О‘rin-payt  kelishigi  ifodalagan  ma’nolar  (о‘rin,  payti,  sharoyt,  holat,  maqsat)  haqidagi 
fikrlaringizni  ayting.  О‘rin  payt-  kelishidagi  otlarning  gapdagi  vazifalariga  misol  keltiring  Kimda? 
Nimada? Tulditruvchi: Insonga xos barcha xos xusiyatlar Zulfiyada mavjud edi. Lola umivalnikda qо‘l 
yuvdi (vosita) manosi qayerda odamlar yangi uylarda yashasin.  
Qachon?  Kuzda  paytda  teriladi.  Bazi  paytlarda  kо‘rib  о‘lay  derdim  kimdadir?  Nimada  dir? 
Qayrdadir?  Katta  izzatda,  yosh  xizmatda  Abdulla  bilan  Gulchehra  orqada.  Odamlar  pana  joylarda. 
Hodisaning bо‘lish о‘rni. 
9. Chiqish kelishigi ifodalangan manolar (harakatnmng chiqish nuqtasi, obyekti, manbasi, payti, 
sababi.qiyoslash)  ni  ifoda  etish  haqidagi  va  gapdagi  vazifalari  (voditeli  tо‘ldiruvchi:  Gulnorning 
о‘zidan sо‘rab bilamiz. (Nimadan?, Kimdan?) 
Asal qanday foydali (qiyoslash).  
 Hol:  О‘qituvchilar  kabinetdan  chikdilar.  Yodgor  cholning  soddaligidan  huzur  qilib  kuldi 
(nimadan?). 
Yuqoridagi savollarni о‘qituvchi talabalar muhokamasiga tashlaydi, ularning fikrini eshitadi. Shu 
bilan  о‘zi  faol  harakatda  bо‘lgani  holda  qо‘yilgan    masalalarni    talabalar  ishtirokida  yechib  boradi. 
Kelishik kategoriyasi  va har bir kelishik  vazifasi,  ma’nosi  haqida  ma’lum tushuncha  hosil etilgandan 
keyin mashq ishlash jarayonini boshlash mumkin. 
Mashq  doskada  ham,  mustaqil  holda  ham  ishlatiladi.natijalar  tekshirib  boriladi.  Doskada 
ishlatish paytida kelishik qо‘shimchasi olgan otlarning avvalgi  mashg‘ulotlarda  о‘tilgan xususiyatlari 
ham tahlil ettirilib boriladi. Bu esa bilimni mustahkamlashga xizmat qiladi? 
- Qolgan mashqlar uyga vazifa qilib beriladi. 
О‘tilgan  amaliy mashg‘ulot:   
A) bosh kelishikdagi sо‘zlar gapda qanday vazifalarni bajaradi, misollar keltiring. 
B) qaratqich kelishigidagi  ot qaysi  sо‘z turkumi  bilan  munosabatga  kiradi,  bog‘lanish aloqasi  -
tobe bog‘lanish -moslashuvlar qanday bо‘ladi? Bu kelishikdagi otning gapdagi vazifasini ayting? 
    
V)  Tushum kelishikdagi ot qaysi sо‘z turkumidagi sо‘z bilan munosabatga kiradi. Gapda vazifasi ? 
G ) Jо‘nalish kelishigi ifodalangan ma’nolar va gapdagi vazifalari? 
D) О‘rin-payt kelishigi ifodalangan ma’nolar, gapdagi vazifalar. 

---

YE) Chiqish kelishigidagi ot ifodalangan ma’nolar va gapdagi   vazifalarini  ayting kabi savollar 
bilan  mustahkamlaydi.  О‘zi  faol  ishtirokchi  bо‘ladi.  Talabalar  fikrining  ilmiy-uslubiy  tо‘g‘riligini 
ta’minlab boradi. О‘zidan kо‘ra talabalar fikriga e’tibor qaratadi.(kо‘p sо‘zlamaslik ma’nosida). 
Shundan keyin  о‘qituvchi:  Demak,     kelishik     kategoriyasi     otning    sо‘zlar     bilan     sintaktik 
munosabatini  kо‘rsatuvchi  ma’nolar  va  bu  ma’nolarni  ifodalovchi  formalar  sistemasidan  iborat 
kategoriyadir, deb yakunlaydi.