Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

Olinishi. Nodir gazlarni olish uchun  suyuq havo fraksion haydaladi. Qaynash haroratiga qarab  havo haydalganda uch qismga bo’linadi:

geliy(-269 ^oS),  neon (-246 ^oS)  va azot(-196 ^oS);

argon(-186 ^oS), kislorod (-183 ^oS);

kislorod, kripton(-153 ^oS) va ksenon  (-108,1 ^oS).

Geliy va neon ko’mirda adsorbsiya va desorbsiya qilish usulida bir-biridan ajratiladi.

Argon ikkinchi fraksiyadan rektifikatsiya yo’li bilan ajratiladi. Kripton va ksenon uchinchi fraksiyadan ajratiladi.

Kripton guruhchasi elementlari

Kripton rangsiz, hisdsiz gaz. Bir litr suvda 110 ml 0  C)  argon eriydi. Argonga o’xshash suvda, fenol, toluol, asetonda singish (klatrat) birikmalari hosil qiladi.

Bunday birikmalarga Kr_*5,75H₂O; 2,14Kr_*12 C₆H₅-CH₃; 2,14Kr_*12C₆H₅OH kiradi.

Kripton va atomar ftor  elektr razryadi ta’sirida  kriton(II) ftorid hosil qiladi. Bu modda o’tkir hidli rangsiz  kristall, -30 ^oS da sublimatsiyalanadi. KrF₂ suvda eriganida parchalanadi:

KrF₂+2H₂O=2Kr+4HF+O₂

Erkin holda kripton elektr lampalarni to’ldirish uchun ishlatiladi. Kripton (II) ftorid esa ftorlovchi agent sifatida amaliyotda  qo’llaniladi.

Ksenon. Ksenon molekulasining qutblanuvchanligi geliyga nisbatan 20 marta yuqori. Ksenon -112 ^oS da suyuqlanuvchi gaz modda. Ksenonning eruvchanligi, adsorbsiya qilish xususiyati ancha yuqori. Ksenon ftoridlari ksenonga ftor ta’sir qilib olinadi.

Ksenon(II) ftorid (XeF₂) kritall modda ( suyuql. harorati 140 ^oS), XeF₄

( suyuql. harorati 114 ^oS), XeF₆(suyuql. harorati 46 ^oS).

Ksenon(YI) oksidi (XeO₃) – oq qattiq modda, oson portlaydi. XeF₆ gidrolizlanishida hosil bo’ladi:

XeF₆+H₂O=XeOF₄+2HF

XeOF₄+2H₂O=XeO₃+4HF

6XeF₄+12H₂O=2XeO₃+4Xe+3O₂+24HF

Ksenon (YIII) oksidi -XeO₄ , odatdagi sharoitda gaz modda. Suvsiz sulfat kislotaga bariy ksenat ta’sir ettirib olinadi:

Ba₂XeO₆+2H₂SO₄=2BaSO₄+XeO₄+2H₂O

Na₄XeO_6*6H₂O, Ba₂XeO_6*1,5H₂O tuzlari barqaror , lekin suvda erimaydi.

Ksenon oksidlari qattiq qoldiq qoldirmaydigan portlovchi moddalar tayorlasda, atom texnikasida, shuningdek ftorlovchi  va oksidlovchi agentlar sifatida keng qo’llanilmoqda.

11.3. Geliy (lot. Helium), He—Mendeleyev davriy sistemasining sakkizinchi guruh kimyoviy elementi, tartib rakami 2, atom massasi 4,0026, rangsiz va hidsiz gaz. Tabiiy Geliy ikki izotop aralashmasidan iborat (³Ne, ⁴Ne). Yerda Geliy juda kam: 1 m³ havoda bor-yoʻgʻi 5—24 sm3, 1 kg yer moddasida 0,003 mg Geliy bor. Geliy fazoda eng koʻp tarqalgan elementlardan biri (vodoroddan keyin 2-oʻrinda turadi). Kosmos massasining deyarli 23% i Geliydan iborat. U hajm jihatidan yer atmosferasining 0,0005% ini tashkil etadi. Yer yuzida Geliy asosan Yer poʻstidagi radioaktiv elementlar (kleveit, monatsit va torianit) tarkibida uchraydi. Geliy sanoat miqyosida tabiiy gazlardan va neft gazlarining uglevodorodli yoki azotli birikmalaridan olinadi. Koʻpgina neft va gaz konlarida tabiiy Geliy zaxiralari bor. Yer yuzidagi Geliyning asosiy qismini 4Ne tashkil etadi. ⁴Ne uran, toriy kabi radioaktiv elementlarning parchalanishidan hosil boʻladi. ³Ne juda oz miqdorda uchraydi. Tarkibida 2 g uran va 10 g toriy tutgan 1 t granit radioaktiv parchalanganda 1 mg Geliy ajralib chiqadi. Atmosferada vodorodning ogʻir izotopi tritiy (T) parchalanganda ³Ne hosil boʻladi. ⁴Ne izotoplaridan iborat suyuq Geliyning ajoyib xossalari bor. U tarkibida Geliy boʻlgan tabiiy gazlardan olinadi. Geliyning inertlik xossasidan metallarni qirqishda, payvandlash va oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda foydalaniladi. Geliyning yonmasligi va zichligining kichikligi stratostatlarni toʻldirishda qoʻl keladi. Geliy yuqori issiqlik oʻtkazuvchanligi, kimyoviy inertligi, yadro reaksiyasidagi neytronlar b-n deyarli reaksiyaga kirishmasligi tufayli atom reaktorlarini sovitishda qoʻllaniladi. Suyuq holdagi Geliy yer yuzidagi eng sovuq suyuqpikdir, u turli ilmiy tekshirishlarda sovutkich sifatida ishlatiladi.

.Neon (lot. Neon), Ne — Mendeleyev davriy sistemasining 0 guruh elementi, inert gazlarga mansub. Tartib raqami 10, atom massasi 20,179. 1 m³ havoda16 sm³ ga yaqin Neon boʻladi. Uchta barqa-ror izotopi; 20Ne(90,92%), 2lNe (0,257%), 22Ne (8,82%) bor. Sunʼiy yoʻl bilan juda qisqa muddat (T’/2<200 sek.) mavjud boʻladigan radioktiv izotoplari ham olingan. 1898 yilda ingliz olimlari Neon Ramzey va Neon Travers toptan. Gaz holatdagi Neonning zichligi 0,90035 g/l (273 K, 0,1 MPa), suyuklanish temperaturasi — 248,6°; qaynash temperaturasi — 245,9° (273 K, 0,1 MPa). Suyuqholatdagi Neonning zichligi 1240 kg/m³. Neon, odatda, kimyoviy reaksiyalarga kirishmaydi. Lekin uning Ne-6H2O tarkibli gidrati, molekulyar bogʻlangan bi-rikmalari hosil qilingan. Neon sanoatda suyuq havodan ajratib olinadi. Ra-diotexnikada, elektron asboblarda, vakuum texnikasida ishlatiladi.^[1]