Qarshi davlat universiteti fizika-matematika fakulteti fizika kafedrasi

Q U

U

A







                                        (2.6) 

ifoda bilan belgilash kerak. 

 Cheksiz kichik va elementar kvazistatik prosess uchun ( 2.5) tenglama 

shunday ko‗rinishga keladi: 

 

                Q

dU

A









                                         (2.7) 

yoki     

  Q

dU

PdV







                                  (2.8)  

Agar  prosess  doiraviy,  ya‘ni  uning  natijasida  sistema  dastlabki 

holatiga  qaytsa,  u  holda  U

2

=U

1

    va  binobarin,  Q  =A  bo‗ladi.  Doiraviy 

prosessda sistema olgan barcha issiqlik tashqi ishki bajarishga ketadi.  

Agar  U

1

  =  U

2

  va  Q  =  0  bo‗lsa,  u  holda  A=0  bo‗ladi.  Bu  degan  so‗z, 

boshqa  jismlarda  hech  qanday  o‘zgarish  bo‘lmagan  holda  yakkayu-yagona 

natijasi  ish  bajarish  bo‘lgan  prosessning  bo‘lishi  mumkin  emas,  demakdir. 

Bunday  prosess  amalga  oshadigan  mexanizm  perpetuum  mobile  (abadiy 

dvigatel)  deb  ataladi.  Shunday  qilib,  termodinamikaning  birinchi  qonunidan 

perpetuum  mobilening  mumkin  emasligi  kelib  chiqadi.  Bu nday  dvigatelni 

qurishga bo‗lgan oxiri yo‗q urinishlar o‗tgan asrlarda juda ko‗p bo‗lgan edi, 

---

60 

bunday  urinishlar  hozir  ham  uchrab  turadi  (albatta  fizikadan  ma‘lumoti 

mo‗q 

kishilar 

orasida), 

biroq 

ularning 

hammasi 

shubhasiz 

muvaffaqiyatsizlikka  uchragan.  Bu  shunga  olib  keldiki,  perpetuum 

mobilening  mumkin  emasligi,  o‗z  mazmuni  bilan  energiyaning  saqlanish 

qonuniga  ekvivalent  bo‗lgan  prinsipga  aylanib  qoldi.  Ish  va  energiya 

birliklari,  shuningdek, issiqlik miqdorining birligi bo‗lib ham xizmat qilishi 

mumkin  (garchi,tarixiy  jihatdan  bunday  bo‗lmasada).  Issiqlikning  kinetik 

tabiati  qaror  topmaguncha  bu  kattaliklar  uchun  turli  birliklar  ishlatilar  edi. 

Ayni  bir  birliklarni  ishlatish  faqat  nazariy  tadqiqotlardagina  emas,  balki 

amalda  ham  qulaydir,  chunki  barcha  munosabatlarda  issiqlik  miqdorining 

issiqlik  birliklaridan  mexanik  birliklariga  va  aksincha  o‗tkazish 

koeffisiyentlari  bo‗lgan  son  ko‗paytuvchilariga  o‗rin  qolmaydi  XBC 

birliklar  sistemasida  issiqlik  miqdorining  birligi  —  joul,  SGS  birliklar 

sistemasida  —  erg  dir.  Biroq  teplorod  tushunchasi  hukmron  bo‗lgan 

davrlarda  issiqlik  miqdorini  o‗lchash  uchun  maxsus  birlik—  kaloriya 

kiritilgan  edi.  Kichik  kaloriya  yoki  gramm-kalorsya  bir  gramm  toza  suvning 

temperaturasini  bir  Selsiy  gradusiga  ko‘tarish  uchun  kerak  bo‘lgan  issiqlik 

misdoridir.  Ming  gramm-kaloriya  katta  kaloriyani  yoki  kilokaloriyani  tashkil 

qiladi.  Yuqori  aniqlik  uchun  nolinchi  kaloriya,  15 -  gradus  kaloriyasi,  20-

gradus  kaloriyasi  va  boshqa  kaloriyalar  bir-biridan  farq  qilingan  edi. 

Masalan,  20-gradus  kaloriyasi  1g  sof  suvni  19,5  dan  20,5°C  gacha  isitish 

uchun  kerak  bo‗lgan  issiqlik  miqdori  deb  aniqlanar  edi.  Hozirgi  vaqtda 

issiqlik  miqdorini  alohida  birliklarda  o‗lchash  zarurati  yo‗qoldi.  Hozirgi 

vaqtda xalqaro kilokaloriya qo‗llaniladi, ta‘rifga muvofiq u 4,1868 kilojoulga 

teng.  Bu  birlikning  mingdan  bir  ulushini  biz  oddiy  kaloriya  deb  ataymiz. 

Universal gaz doimiysi R ni kaloriyalarda ifodalanganda 

R = 1,9858 kal/(K • mol) ≈2 kal/(K • mol) ekanligini ta‘kidlab o‗tish 

foydadan holi emas. Jismning olgan issiqlik miqdori holat funksiyasi emas. 

---

61 

 Bu  (2.6)  tenglamadan  bevosita  ko‗rinib  turibdi.  U

1

-U

2   

ayirma  faqat 

sistemaning  boshlang‗ich  va  oxirgi  holatlariga  bog‗liqdir,  holbuki  A

12

  ish 

yana o‗tish yo‗liga ham bog‗liq bo‗ladi. 

 Shuning  uchun  Q  =  U 

2

  —  U

1

  +  A

12

  issiqlik  miqdori  ham  o‗tish 

yo‗liga,  ya‘ni  sistemaning  ko‗rilayotgan  holatga  qanday  o‗tkazilganiga 

bog‗liqdir.  Bu  hol  Q  kattalik  sistemaning  holat  funksiyasi  emasligini 

bildiradi.  Sistemani  ko‗rilayotgan  holatga  cheksiz  ko‗p  usullar  bilan 

o‗tkazish mumkin. Bu barcha usullarda sistemaga ayni birday ichki energiya 

beriladi,  biroq bu  ichki  energiyaning  ishga va  berilgan  issiqlikka  bo‗linishi 

turli  usullarda  turlicha  bo‗ladi.  Agar  sistemaning  holati  berilgan  bo‗lsa -yu, 

biroq  bu  holatga  erishilgan  prosess  ko‗rsatilmagan  bo‗lsa,  u  holda 

sistemaning  ko‗rilayotgan  holatga  o‗tishida  zapas  qilib  olgan  energiyasi 

haqida  hech  narsa  deb  bo‗lmaydi.  Bu  ma‘noda  jismda  bo‗lgan  yoki  zapas 

issiqlik  miqdori  haqida  hech  narsa  deb  bo‗lmaydi.  Hamma  vaqt  ichki 

energiya 

zapasi  haqida 

gapirish  mumkin, 

chunki 

u 

sistemaning 

ko‗rilayotgan  holatga  keltirish  usuliga  bog‗liq  bo‗lmaydi.  Sistemaning 

ko‗rilayotgan  holatga  o‗tish  prosessi  ko‗rsatilgandagina  jismga  berilgan 

issiqlik miqdori haqida gapirish ma‘noga ega bo‗ladi. 

«Issiqlik  energiyasi»  termini  juda  keng  tarqalgan.  Bu  tushunchani 

jismning  issiqlik  almashinish  natijasida  yig‗ib  olgan  issiqlik  miqdori  deb 

mutlaqo  tushunmaslik  kerak.  Issiqlik  energiyasi  deganda  jismning  ichki 

energiyasini tushunish kerak. 

---

62