Qarshi davlat universiteti fizika-matematika fakulteti fizika kafedrasi

koeffisiyent  ayni  birdir.  Bu  konun  Gey-Lyussak  qonuni  deb  ataladi.  Ana 

shunday qonunning mavjudligi tufayli temperaturalarning ideal gaz shkalasi 

yuqorida  aytib  o‗tganimizdek,  boshqa  empirik  temperatura  shkalalaridan 

ko‗ra afzalroq hisoblanadi. 

 Ideal  gaz  temperaturalar  shkalasi  ham  har  holda  to‗liq  qoni qtiradigan 

shkala  deb  bo‗lmaydi.  Qat‘iy  qilib  aytganda,  ideal  gazlar  yo‗q.  Real 

gazlarning tabiatida esa Boyl—Mariott va Gey-Lyussak qonunlaridan chetga 

chiqish  kuzatiladi,  shu  bilan  birga  bundan  chetlashishlar  har  xil  gazlar 

uchun  turlichadir.  Shuning  uchun  turli  gazlar  bilan  to‗ldirilgan  gaz 

termometrlari  bir-biriga  yaqin  bo‗lsa-da,  har  holda  farq  qiluvchi 

ma‘lumotlar  beradi.  To‗gri,  bunday  farq  gazlarning  siyraklanish  darajasi 

ortgani  sari  nolga  yaqinlashib  boradi.  Biroq  barcha  temperaturalarda  ham 

---

41 

bunday  bo‗lavermaydi.  Ming  yoki  bir  necha  ming  graduslardagi 

temperaturalarda  ko‗p  atomli  gazlar  dissosiasiyalana  boshlaydi,  ya‘ni 

ularning  molekulalari  atomlarga  ajrala  boshlaydi.  Yana  ham  yuqoriroq 

temperaturalarda  atomlar  ionlasha  boshlaydi,  ya‘ni  elektronlarga va  musbat 

zaryadlangan  ionlarga  ajraladi.  Shu  tufayli  gazlar,  garchi  ularning  siyraklik 

darajasi  nihoyatda  yuqori  bo‗lsa-da,  Boyl—Mariott  qonuniga  bo‗ysunmay 

qo‗yadi.  Bu  gaz  termometrining  juda  yuqori  temperaturalar  sohasida  tem-

peratura  shkalasini  belgilash  uchun  yaroqsiz  ekanligini  ko‗rsatadi.  Gaz 

termometrlari,  shuningdek  juda  past  temperaturalarni  o‗lchash  uchun  ham 

yaroqsizdir  —  temperatura  pasayganida  barcha  real  gazlar  pirovardida 

kondensasiyalanib  ketadi.  Agar  termometr  past  bosimdagi  geliy  bilan 

to‗ldirilgan bo‗lsa, gaz termometri bilan o‗lchash mumkin bo‗lgan eng past 

temperatura taxminan 1K bo‗ladi. 

Ratsional  temperatura  shkalasi  termometrik  moddaning  indivi dual 

xossalariga  bogliq  bo‗lmasligi  kerak.  Bu  shkala  shunday  yasalgan  bo‗lishi 

kerakki,  prinsip  jihatidan  u  har  qanday  yuqori  yoki  past  temperaturani 

o‗lchay  olein.  Termodinamikaning  ikkinchi  qonuniga  asoslanib  yasalgan