Qarshi davlat universiteti filologiya fakulteti

Tovushning sifat belgilari uchta bo’lib, ular tovush kuchi, balandligi va tembri bilan bog’liq bo’ladi. Tovush to’lqinining balandligi va kengligiga tovush kuchi deyiladi. To’lqinning paydo bo’lgan o’rni bilan pastga tushgan o’rni o’rtasidagi kenglik tuvush kuchini ko’rsatuvchi asosdir. Akustikada tovush to’lqinining balandlik va kenglik ko’lamiga amplituda deyiladi. Amplitudaning ko’lami qancha keng va katta bo’lsa, tovush kuchi ham shuncha ko’p bo’ladi.
Tovush kuchi, odatda urg’u bilan bog’liq bo’ladi. Tovushning balandligi tebranishning vaqtga nisbatan bo’lgan miqdori bilan o’lchanadi. Uning o’lchov birligi gers deb ataladi. Gers tebranishning sekundga nisbatan o’lchovini belgilaydi. Tebranish qancha ko’p bo’lsa, tovush shuncha baland bo’ladi. Tovushning balandligi tebranishning zichligiga bog’liq bo’ladi.
Tovushning o’igi xos ohangi, rangi yoki bo’yoqdorligi tovush tembri (fr. bo’yog’i) deyiladi. Tovush tembri asosiy tonlar bilan obertonlar (nem. qo’shimcha ohang) ning murakkab qo’shilmasidan iborat. Nutq tovushlarining tembri unli tovushlarga xos bo’lib, unlilar tembriga ko’ra bir-biridan farqlanadi.
Tovushning miqdor belgisi deyilganda tovush cho’ziqligi nazarda tutiladi. Tovush cho’io’ligi ikkiga: birlamchi cho’ziqlik (fonologik ) va ikkilamchi cho’ziqlik(fonetik) ka bo’linadi. Birlamchi cho’ziqlik ma‘no ajratish uchun xizmat qiladi: at- hayvon, a:d – ism, yoz – fe‘l, yo:z – fasl. Ikkilamchi cho’ziqlik ma‘no ajratmaydi, urg’u bilan bog’liq bo’ladi.
Nutq organlari va ularning vazifalari. Nutq hosil qilishda ishtirok etadigan organlar, nutq organlari deyilib, nutq tovushlarining bioasoslarini tashkil qiladi. Nutq organlari holati va harakatiga qarab faol va passiv nutq organlariga bo’linadi. Tovush paychalari, kichik til, til, lab, pastki jag’lar faol nutq organlaridir.
Ko’krak qafasi, kekirdak, yuqori jag’, qattiq tanglay, burun, tish passiv nutq organlari hisoblanadi.
Fonetikaning vazifasi nutq tovushlarini o‘rganish bilan chegaralanadi. Fonetika nutq tovushlarini 3 aspektda o‘rganadi:
1. Fizik aspekt.
2. Fiziologik aspekt.
3. Sotsial yoki ijtimoiy aspekt.