Qarlik davri

Gerontopsixologiya muammolariga doir dolzarb tadqiqotlar Qarilik ijtimoiy kategoriya sifatida XX asrda ajratildi. Bu oxirgiyuz yilda Yer planetasidagi demografik o’zgarishlar bilan bogliq.Dunyo aholisining keksayishi ro’y bermoqda, ya’ni rivojlangandavlatlarda keksa insonlar soni ortib bormoqda. Aholi keksayishiningsabablaridan biri tug'ilishning kamayishi, salomatlikningyaxshilanishi, kichik va katta yoshdagilarda o’lim sonining kamayishi, hayotning individual davomiyligining ortishidir. Bronzadavrida hayotning o’rtacha davomiyligi 18—20 yil bolsa, o’rtaasrlarda 35 yil, XIX asrda 44 yil bolsa, XX asrda 68-72 yilnitashkil etadi.Aholining keksayishi fenomeni iqtisodiy, tibbiy, huquqiy, siyosiyva boshqa muammolarni tug‘diradi. Saylovchilar va Tovariste’molchilarining ko’pchilik qismi keksalar bolganligi uchunbarcha tizimlarni qayta ko'rib chiqishni talab qiladi.
RivojlanganYevropa va Amerika mamlakatlarida ham keksalar muammolarinihal qilish borgan sayin qiyinlashib bormoqda (hatto uni ≪sekinta’sir qiladigan demograflk bomba, deb atashmoqda)1. Ayrimmamlakatlarda nafaqa yoshini qayta ko’rib chiqish masalasiqo’yilgan (masalan, Buyuk Britaniyada 2010-yildan keyin ayollaruchun nafaqa yoshi 65 yosh deb belgilab qo’yildi).Gerontopsixologiya — yosh psixologiyasining bolimi bolib,keksalik muammolarini o’rganuvchi psixologiya tarmogl sifatidaso'nggi vaqtlarda ko’p tadqiqotchilar e’tiborini o’ziga tortmoqda.Qariyalarda bilish jarayonlaridagi farqlar bo’yicha o’tkazilgantadqiqotlarga ko’ra, xotirani tekshirishda standart topshiriqlarni bajarishda30 yoshli va 70 yoshli kishilar turli tezlikda bajaradi. Soddakognitiv topshiriqlar, ya’ni turli predmetlarni kattaligi bo'yicha xotirada taqqoslashda qariyalarga yoshlarga qaraganda 50% ko’p vaqt talab etilgan. Topshiriq murakkablashtirilganda yoshlarga qaragandaqariyalarga 2 barobar ko’p vaqt talab etilgan (Baltes, 1993).
Qariyalarda kognitiv jarayonlar o’zgarishiga baglshlangan tadqiqotlardaoperatsiyalarning bajarish tezligini yo'qotishni kompensatsiyaqilish mumkin. 1985-yilda S. Salthouse tomonidano’tkazilgan tadqiqotlarda qari mashinistkalar yoshlardan qolishmay ishni bajarishgan, ularda reaksiya vaqti va barmoqlarning sekinharakatlanishini kuzatish mumkin. Tadqiqotchi eksperimento’tkazish tartibini murakkablashtirib, mashinistka oldindan o’qib olishi mumkin bo’lgan so’zlar sonini chegaralaganda, qari mashinistkalarning ish tezligi keskin pasayib ketgan, bu yosh mashinistkalarning ish tezligiga umuman ta’sir qilmagan. Qari mashinistkalar yozish tezligini saqlash uchun tekstni oldindan o’qib olib uni xotirada saqlashga harakat qilishgan. Uzoq muddatli xotirani o’rganishga bag‘ishlangan test natijalarida yosh farqlari kuzatiladi. Qator tadqiqotlarda qariyalarso’zlar qatorini qayta esga tushirishga qaraganda tanishga bo’lgantopshiriqlarni yaxshiroq bajarishi aniqlandi (Craik&McDowd,1987). Ular materialni xotirada saqlash uchun ko’proq tanlovchanlikni namoyon qiladi. Qariyalarda foydasiz so’zlar ro’yxatini eslab qolish ichki isyonni keltirib chiqaradi. Shu bilan bogliq ravishdama’nosiz so’zlarni eslab qolishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda ular quyi natijalarni namoyon etishgan, ma’noli so’zlarni, qiziqarliiboralarni eslashda keksalar yoshlarga qaraganda yaxshi natija ko'rsatishgan (Meyer, 1987).Shunday qilib, qator olimlar tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlardanma’lum bolishicha, qariyalar ular uchun muhim hisoblanganva hayotda kerak boladi, deb o’ylangan materialni yaxshiroqeslab qoladilar.Uchlamchi xotira bu ilgari bolib olgan voqeani eslashdir.Xotiraning bu turi keksalarda toliq eslab qolinadi.