Qarashli 29-umumta’lim maktab kimyo fani o’qituvchisi ning

O’quv vaqti: 45 daqiqa
Uyga vazifa: Mavzuning nazariy qismini o’qish va kimyo fanidan masalalar to’plami.
Texnologik xarita

№	Mashg’ulot bosqichlari	vaqt	Mashg’ulot mazmuni	Ta’lim metodlari	Ta’lim vositalari
1	Tashkiliy qism	5	O’quvchilar bilan salomlashish, davomatni olish, formasini nazorat qilish, darsga tayyorgarlik darajasini tekshirish, o’quvchilarni ruhan darsga tayyorlash, ma’naviy-ma’rifiy yangiliklardan xabardor qilish, sana va mavzuni yozish.		Doska va bo’r
2	Kirish qismi (motivatsiya)	10	O’tilgan mavzuni so’rash. Talabalarni guruhlarga bo’lish, ularni nomlash, yangi mavzuda foydalaniladigan bir necha interfaol usullari bilan tanishtirish. B/BX/B jadvali (1-ilova) klaster (2-ilova)	Kim tez ishlaydi. Aqliy hujum	Yo’riqnoma berish. Tarqarma materiallar
3	O’tilgan darsning bayoni	15	Mavzuga doir muammoli vaziyatlar keltirish. Yangi mavzuni ma’lum qismlarga bo’lib tushuntiriladi. Har bir qism uchun masala yechib ko’rsatiladi. Nazariy savollar(3-ilova)	insert texnikasi, aqliy hujum B/BX/B	Prayektor Doska va bor Tarqatma material
4	Mustahkamlash(qo’llash)	10	O’tilgan mavzuni mustahkamlash Mustahkamlash uchun masalalar va insert texnikasi (4-ilova)	Birgalikda ishlash	Plakat Yo’riqnoma berish.
5	Yakuniy qism	5	-dars yakunlanadi, darsda faol o’quvchilar ta’kidlanadi; -o’quvchilar bilimini baholash; -uyga vazifa beriladi		Eslatma

1-ilova.

2-ilova

Klaster


Klaster - (klaster: – tutam, bog’lam) – axborot xaritasini tuzish yo’li – barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g’oyalarni yig’ish. Bilimlarni faollashtirishn tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bo’yicha yangi o’zaro bog’lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi.

Nomlanishi. Nomlanishda asosan ratsional va trivial nomenklatura qo’llaniladi (masalan, divinil, izopren va boshqalar).

a). H₂C=C=CH₂ allen b). H₂C=CH-CH=CH₂ divinil d). izopren

e). H₂C=CH-CH₂-CH₂-CH=CH₂ diallil. f ). metilizopren.

Diyen uglevodorodlarning sistematik nomenklatura bo’yicha nomi to’yingan uglevodorodlar nomi oxiridagi «n» harfi o’rniga «diyen» qo’shimchasini qo’shish va qo’shbog’ tutgan C-atomlarini ko’rsatish bilan hosil bo’ladi. Agar zanjir tarmoqlangan bo’lsa, sanoq qo’shboq va tarmoqlanish yaqin bo’lgan tomondan boshlanadi. Avval yonaki zanjir turgan C-atomi raqami, keyin radikal nomi, so’ngra asosiy zanjirga mos keluvchi diyen uglevodorod nomi va oxirida qo’shbog’ hosil qilgan C-atomlari raqami ko’rsatiladi :

_{1 2 3 4}

S. butadien-1,3

R. (divinil).

_{1 2 3 4}

S. 2-metilbutadien-1,3

R. (izopren).

_{1 2 3 4 5 6}

H₂C=CH-CH₂-CH₂-CH=CH₂ 1.5- geksadiyen.

Olinishi. 1. Neft mahsulotlari krekingida hosil bo’ladigan va ayrim tabiiy (yo’ldosh) gazlar aralashmasi tarkibidagi butan va butilenni yuqori temperaturada Cr-Al li katalizatorlar ishtirokida degidrogenlash bilan olinadi:

_{kat. t}⁰_C

C₄H₁₀ +2H₂

Termokatalitik digidrogenlash.

2. Sanoatda butadiyen-1.3 etil spirt bug’larini 400-500⁰C da katalizator ZnO, MgO, Al₂O₃ ustidan o’tkazish orqali olinadi. Bunda degidratlanish va degidrogenlanish reaksiyalari birgalikda boradi. Bu usul 1928 yilda S.V.Lebedev tomonidan ishlab chiqilgan .

Lebedev divinilni etanoldan sintez qilib oldi, bu sintez sanoat ahamiyatiga ega.

yoki to’g’ridan-to’g’ri aldoldan olinishi:

3. Hozirgi vaqtda butadiyen-1.3 sanoatda butan 590-620⁰C da Al₂O₃ katalizatorligida degidrogenlash yo’li bilan olinadi:

4. Vinilasetilenni Fe katalizatori ishtirokida qisman gidrogenlash yo’li bilan ham butadiyen-1.3 olinadi:

_Fe

+H₂ → butadiyen-1.3.

5. Izopren yoki 2-metil-1.3-butadiyen quyidagi reaksiya bo’yicha olinadi:

atseton atsetilen ₁ O₂H _{3 4} OH

H₃C-CO-CH₃ + HC≡CH → H₃C-C(CH₃)-C≡CH+H₂ → H₃C-C(CH₃)-HC=CH₂ 2-metil-3-butenol-2.

2-metil-3-butinol-2.

OH t⁰C

H₃C-C(CH₃)-HC=CH₂ → H₂O + H₂C=C(CH₃)-HC=CH₂ 2-metil-1.3-butadiyen (izopren ).

Izopentanni (2-metil butan) katalitik degidrogenlash yo’li bilan izopren olinadi. Normal pentanning izomerlanishidan oldin izopentan olinadi, so’ngra uni Cr₂O₃ katalizatori ishtirokida degidrogenlash yo’li bilan 2-metil-1.3-butadiyen (izopren) hosil qilinadi:

izomerlash. ₆₀₀⁰_C

H₃C-CH₂-CH₂-CH₂-CH₂-CH₃ H₃C-CH-CH₂-CH₃ H₂C=C(CH₃)-HC=CH₂

CH₃ izopentan. 2-metil-1.3-butadiyen

(izopren).

6. Butandiol-1.3 yoki butandiol-1.4 ni gaz holatida, fosfatlangan katalizator ishtirokida degidrogenlash yo’li bilan butadiyen-1.3 hosil bo’ladi:

_{4 3 2 1 kat. t}⁰_C

H₃C-CHOH-CH₂-CH₂OH +2H₂O

Glikollarning degidrotatsiyalanishidan dienlarning olinishi.

7. Uch gologenli hosilalardan olinishi.

8. Atsetilen va formaldegiddan:

9. Uchinchi tipdagilarini olinishiga misol:

Fizik xossalari. Butadiyen-1.3 normal sharoitlarda -108.9⁰C da suyuqlanadi, -45⁰C da qaynaydigan gaz. Izopren, dimetilbutadiyen, xloropren va boshqa diyen uglevodorodlar normal sharoitda suyuqlik. Diyen uglevodorodlarda ham fizik xossalar to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarning gomologik qatoridagi kabi ma’lum tartibda o’zgaradi. Izopren uchuvchan suyuqlik +34.1-37⁰C da qaynaydi, Suyuqlanish temperaturasi esa -146⁰C. Dimetilbutadiyen ham suyuqlik, qaynash temperaturasi +68.8⁰C, suyuqlanish temperaturasi -76⁰C, metilizopren +70⁰C da qaynaydigan suyuqlik. Suvda erimaydi, organik erituvchilarda eriydi.Qo’sh bog’li birikmalar IQ-spektrida 1650-1600 sm^-1 intensiv yutilish chiziqlari kuzatiladi. Butadienning UB-spektrida 217 nm maksimum yutilish kuzatiladi. Qo’sh bog’lar sonining oshishi yutilish chiziqlarini ko’rinarli oblast tomon siljitadi.

3-ilova

Insert texnikasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring. № Asosiy tushunchalar Belgi 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Insert jadvali qoidasi  – avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + – yangi ma’lumot -- – olgan bilimiga qarama-qarshi ? – tushunarsiz (aniqlanishi zarur bo’lgan ma’lumotlar)

Uyga vazifa

1. 
   Mavzuning nazariy qismini o’qish.
   
2. 
   Mavzuga doir misol va masalalarni test to’plamlaridan foydalanib yechish.
   
3. 
   Qo’shimcha tarzda qiziqarli va internet materillari to’plash, shug’ullanish.
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. I.A.Tashev, R.R.Ro’ziyev, I.I. Ismailov. “Anorganik kimyo”. T. “O’qituvchi” - 2011 yil

2. A.Abdusamatov, R.Mirzayev, R. Ziyayev. Organik kimyo. T. “O’qituvchi” 2011 yil

3. S. Masharipov, I. Tirkashev. “Kimyo” T. “O’qituvchi” 2006 yil

4. M.M Abdulhayeva, O.M. Mardonov. Kimyo. T. O’ zbekiston – 2002 yil

5. G.P. Xomchenko, I.G. Xomchenko. Ximyadan masalalar. Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun. T. “O’qituvchi” 1989 yil

Qo’shimcha adabiyotlar

1. D.J.Tursunova, F.J. Tursunova. Kimyodan dasturlashtirilgan masala va mashqlar to’plami. T. “Bilim” 2004 yil

2. A.B. Metelskiy. Kimyo imtihonlar uchun savollar va javoblar. Samarqand 2005 yil

3. Q. Ahmerov. Kimyo laboratoriyalari asbob – anjomlari. T. “Ilm ziyo” 2004 yil