Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 39. Feyildin’ bet-san qosımtasının’
stillik qollanılıwı


Feyildin’ subiektke qatnaslılıg’ın bildiretug’ın qosımtalarg’a bet-sаn-qosımtaları delinedi. Feyildin’ bet-san qosımtaları menen tu’rleniwi u’sh betke qatnaslı boladı: 1) so’ylewshi (I bet), 2) tın’lawshı (II bet), 3) so’ylewshi ha’m tın’lawshıdan basqa bet (III bet). Ha’r bir bet birlik ha’m ko’plik qosımta formalarına iye boladı. Mısalı:


Birlik Ko’plik
I bet oqıdım, jazdım oqıdıq, jazdıq
II bet oqıdın’, jazdın’ oqıdın’ız, jazdın’ız (lаr)
III bet oqıdı, jazdı oqıdı, jazdı


Feyildin’ bet-san qosımtaları menen o’zgeriwi feytldin’ betleniwi delinedi.
Feyildin’ betlik qosımtaları meyil, ma’ha’l kategoriyaları menen baylanıslı bolıp keledi. Ma’selen, feyildin’ anıqlıq meyilinin’ arnawlı qosımtası joq. Onın’ anıqlıq meyil ma’nisi u’sh ma’ha’lde kelgen feyillerdin’ betlik qosımtaları аrqаlı anıqlanadı. Mısalı: Men qurılısta islep atırman degen ga’ptegi betlik qosımtalı feyil anıqlıq meyil, I-bet, ha’zirgi ma’nilerdi bildiredi.
Bet-san qosımtalarının’ betlik jaqtan stillik qollanıllıwı onsha o’nimli emes. Olar awızeki so’ylewde buyrıq meyildin’ ekinshisi betinin’ tarımlang’an tu’rinde qosımtasız tu’rine qarag’anda sıpayılaw aytıladı. Mısalı:
otır-otırın’-otırın’lar
kel-kelin’-kelin’izler
oqı-oqın’-oqın’ızlar


95-shınıg’ıw. Oqın’. Bet-san qosımtaları qosılg’an feyillerdi tawıp, olardın’ bet-san qosımtalarının’ neshinshi bette ekenin ha’m sanın anıqlan’:
1. Men mektepke azanda baratug’ın edim (S.K.). 2. Bu’gin bir diywalı gazeta shıg’aramız dep mektepten kesh qayttıq (Sh.S.). 3. Bizler ekewimiz jol boyı so’ylesip kelip, qasqa sıyırımızdı sharbaqqa kirgizemiz. 4. Buzaw mo’n’irep anasının’ aldına juwıradı (S.K.). 5. Sol ku’ni kempir apam ekewimiz ko’pke shekem uyqılamay otırdıq (S.K.). 6.Ol aytqan so’zin pida’kerlik is penen bekkemleydi (T.Q.). 7.Biz negizgi ma’seleni sheshtik (O’.A.). 8.Eger u’ngirge otın alıp kiriwge u’lgersen’, jan-jag’ın’dı qar basıp ketse de ton’baysan’ (T.Q.). 9.Dostıma ishki sırımdı bolg’an waqıyanı aytpadım (A.B.).
96-shınıg’ıw. To’mendegi feyillerdi bet-san qosımtaları menen u’sh bette, birlik ko’plik sanlarda betlen’. Betlik qosımtaların qabıl etken feyillerdin’ meyildin’ qaysı tu’rleri ekenin aytın’.
oqı, oqıyjaq, oqımaqshı, barg’ay, alg’ım keledi.