Qaraqalpaq mamleketlik universiteti mustaqil ish

Xizmat ko'rsatish sohasini hududiy tashkil etish
Xizmat ko'rsatish sohasini tashkil etishning ko'plab xususiyatlarini belgilaydigan muhim tushuncha ehtiyoj tushunchasidir. Ehtiyoj - bu organizm, inson, ijtimoiy guruh yoki umuman jamiyat hayotini ta'minlash uchun zarur bo'lgan ehtiyoj yoki etishmasligi. Shunga ko'ra, ehtiyojlarning bir necha darajalarini ajratish mumkin:
1) biologik - oziq-ovqat, suv, issiqlik va boshqalarga bo'lgan ehtiyojlar;
2) jamiyat vositachiligidagi shaxsiy - biologik ehtiyojlar: oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqalarning ma'lum sifati;
3) ijtimoiy - xavfsizlik, aloqa, adolatga bo'lgan ehtiyojlar;
4) intellektual passiv ehtiyojlar - bilimda, axborotda va hokazo.
5) intellektual faol ehtiyojlar - o'zini namoyon qilishda, ijodiy ishda.
Ehtiyojlarning mavjudligi inson mavjudligining majburiy va zaruriy sharti, har qanday faoliyat uchun ichki rag'batdir. Shu bilan birga, ehtiyojlarning ortib borish qonuni namoyon bo'ladi - qondirilgan ehtiyoj yangi, murakkabroq yoki yuqori daraja bilan almashtiriladi.Xizmat ko'rsatish sohasini hududiy tashkil etish uchun ehtiyojlarning geografik farqlari mavjudligi katta ahamiyatga ega. Ushbu farqlarning asosiy omillari quyidagilardan iborat.
1. Tabiiy - xususan, uy-joyga qo'yiladigan talablar hududning iqlimi, seysmikligi, tuproqning tabiati, yog'ingarchilik miqdori va hududning boshqa tabiiy xususiyatlariga bog'liq. Iqlim sharoiti oziq-ovqat va kiyim-kechakka bo'lgan ehtiyojning farqlarini ham aniqlaydi - sovuq iqlim sharoitida oziq-ovqatning kaloriya miqdori yuqori bo'lishi kerak va kiyimning izolyatsion xususiyatlari ko'proq bo'lishi kerak. Uy-joy, oziq-ovqat va kiyim-kechak talablaridagi farq atrof-muhit sharoitlari og'irroq bo'lgan hududlarda yashash narxining oshishiga olib keladi.
2. Aholining tarkibi, birinchi navbatda, aholining muayyan yosh guruhlari uchun mo'ljallangan muassasalar - bolalar bog'chalari va bolalar bog'chalari, maktablar, qariyalar uylariga bo'lgan ehtiyojlarning farqiga ta'sir qiladi. Aholi tarkibining yoshdan tashqari, oila, ijtimoiy, etnik va boshqa turlari ham katta ahamiyatga ega.
3. Aholi harakati tabiiy (tug'ilish, o'lim va tabiiy ko'payish) va mexanik (migratsiya) bo'lishi mumkin. Tug'ilish va o'lim darajasi tegishli tibbiy muassasalarga bo'lgan ehtiyojni aniqlaydi. Yuqori migratsiya harakatchanligi ham to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi - transportga bo'lgan ehtiyoj ortib bormoqda va bilvosita - ehtiyojlarning umumiy darajasi oshadi, chunki aholi turli joylarda xizmat ko'rsatish sohasi holatini taqqoslash imkoniyatiga ega.
4. Aholining daromadlari o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish va kommunal xizmatlar nisbatini belgilaydi. Oilaning daromad darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishning ulushi shunchalik past bo'ladi, chunki ixtisoslashtirilgan xizmat ko'rsatish tashkilotlari tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlarga pul tejash zarurati yo'qoladi. Daromadlar oshishi bilan ko‘rsatilayotgan xizmatlar miqdori va sifatiga bo‘lgan talab ham ortadi.
5. Aholi punktining tabiati ularning joylashgan joyi yoki uning yaqin atrofi ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga ta'sir qiladi. Aholi punktlari bir-biridan qanchalik uzoqda joylashgan bo'lsa va ular orasidagi transport aloqalari qanchalik yomon bo'lsa, har bir aholi punktida xizmat ko'rsatish sohasi shunchalik rivojlangan bo'lishi kerak. Demak, 200 mingga yaqin aholi istiqomat qiladigan shahar. Rossiyaning shimoli-sharqiy hududlarida (Yakutsk, Petropavlovsk-Kamchatskiy, Norilsk va boshqalar) Moskva yaqinidagi shunga o'xshash o'lchamdagi shaharga (Podolsk, Zelenograd va boshqalar) qaraganda ko'proq rivojlangan xizmat ko'rsatish sohasiga ega bo'lishi kerak. Moskva va boshqa qo'shni shaharlardagi xizmat ko'rsatish tashkilotlari Moskva yaqinidagi shahar aholisining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlaydi, mamlakatning shimoli-sharqida esa qo'shni shaharlardagi (yuzlab va minglab kilometr uzoqlikdagi) tashkilotlardan foydalanish mumkin emas.
6. Davlat xizmatlarining erishilgan darajasi yuqori darajadagi xizmatlarga bo'lgan ehtiyojning rivojlanishiga ta'sir qiladi. Demak, teatrlarga muntazam tashrif buyurish zarurati inson shunday imkoniyatga ega bo‘lganda, ya’ni teatr markazida yoki uning yaqin atrofida yashagandagina rivojlanadi. Ammo teatrlarga muntazam tashrif buyurishga muhtoj odamlarning etarlicha katta guruhi shakllangandan so'ng, yangi teatrlar paydo bo'la boshlaydi va rivojlanish yangi yo'l bilan davom etadi. Ehtiyojlarni aniqlashning asosiy usullari me'yoriy va xulq-atvor hisoblanadi. Biologik ehtiyojlar organizmning oziq-ovqatga, turar-joyga va hokazolarga bo'lgan ob'ektiv ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda me'yoriy usul bilan yaxshi belgilanadi.Fiziologiya, gigiena, psixologiya, arxitektura kabi fanlar tomonidan tegishli tadqiqotlar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotlar natijalariga ko'ra, nisbatan qisqa muddatda erishish kerak bo'lgan me'yorlar sifatida shaharlar va ma'muriy hududlarni rivojlantirish rejalarida hisobga olingan standartlar tizimlari (gigiyenik, qurilish va boshqalar) yaratildi (10- 30 yil). Shunday qilib, hozirgi vaqtda turar-joy maydoni uchun minimal norma bir kishi uchun umumiy maydonning 18 m2 ni tashkil qiladi. Ideal holda, bizning mamlakatimizda hech kim tor kvartiralarda yashamasligi kerak, garchi ushbu standartni bajarish muddati noaniq bo'lsa-da.Ammo jamiyat tomonidan shakllantirilgan ehtiyojlarning aksariyati faqat xulq-atvor usuli bilan belgilanadi. Bu aholining real xulq-atvoridan va shaxsning xizmat ko'rsatish sohasiga qo'yadigan haqiqiy talablaridan kelib chiqadi. Shu bilan birga, ehtiyojlarning rivojlanish yo'nalishlarini aholining ilg'or deb ataladigan - daromadlari va ta'lim darajasi yuqori bo'lgan guruhlarini o'rganish orqali aniqlash mumkin. Bunday guruhlardagi xizmatlarning joriy iste'moli kelajakda aholining aksariyat qismi uchun xos bo'lgan narsaga to'g'ri keladi, deb taxmin qilinadi.Umumiy holatda, xizmat ko'rsatuvchi iste'molchilarning turli tipologiyalarini qurish mumkin. Shunday qilib, haqiqiy iste'mol va ehtiyojga ko'ra, iste'molchilarning to'rtta guruhini ajratish mumkin:
1) rivojlanmagan iste'molchi - iste'mol qilmaydi va kerak emas;
2) potentsial iste'molchi - iste'mol qilmaydi, balki kerak;
3) qoniqarsiz iste'molchi - iste'mol qiladi, lekin ko'proq kerak;
4) qoniqarli iste'molchi - iste'mol qiladi va endi kerak emas.
Yashash joyidagi xizmatlarning mavjudligi va haqiqiy iste'moliga ko'ra, iste'molchilarning to'rtta guruhini ham ajratish mumkin:
1) mahrum - joyida yo'q va iste'mol qilmaydi;
2) begonalashgan - ular o'z o'rnida bor, lekin iste'mol qilmaydi;
3) mobil - joyida yo'q, lekin boshqa nuqtada iste'mol qiling;
4) mahalliy - joyida bor va iste'mol qiladi.
Iste'molchilarning kompleks tipologiyasining diagrammasi rasmda ko'rsatilgan. Tanlangan iste'molchilar turlari ularning rivojlanishining turli bosqichlarini aks ettiradi. Birinchi tur - rivojlanmagan muhitda yetilmagan iste'molchi: aholi yashash joyida xizmat ko'rsatmaydi, uni iste'mol qilmaydi va unga muhtoj emas. Keyin uchta rivojlanish varianti mavjud:

1) uyali aloqa iste'molchilari rivojlanmagan muhitda paydo bo'ladi (boshqa joylarda xizmat ko'rsatadi), birinchi navbatda yashash joyidagi xizmat ko'rsatish sohasi holatidan qoniqadi (ikkinchi turdagi), keyin esa norozi (uchinchi turdagi);

2) "harakatsiz" rezidentlarning ehtiyoji bor, lekin hali xizmat ko'rsatilmagan - rivojlanmagan muhitdagi potentsial iste'molchilar (to'rtinchi turdagi);
3) xizmat paydo bo'ladi, lekin unga bo'lgan ehtiyoj hali ham paydo bo'ldi - rivojlangan muhitda shakllanmagan iste'molchi (beshinchi turdagi).
Keyin xizmatga ehtiyoj paydo bo'ladi yoki u yashash joyida paydo bo'ladi. Natijada oltinchi tur - rivojlangan muhitda qoniqarli iste'molchi shakllanadi va bu bosqichda xizmat ko'rsatish sohasini etuk deb hisoblash mumkin. Ammo keyin, ehtiyojlarning o'sishi bilan xizmat ko'rsatishning mavjud darajasidan norozilik paydo bo'lishi mumkin, keyin esa ettinchi turdagi - rivojlangan muhitda qoniqarsiz iste'molchi paydo bo'ladi.Natijada, biz xizmat ko'rsatish sohasining asosiy xususiyatlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin.
1. Aksariyat turdagi xizmatlar uchun xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish joyi va vaqti bir xil. Shuning uchun, aksariyat xizmat ko'rsatish tashkilotlarini joylashtirishda, eng muhimi, iste'molchiga - yoki uning yashash joyiga yoki ish joyiga yoki yashash va ish joylari o'rtasidagi transport oqimlariga e'tibor qaratishdir.
2. Xizmatlar hamma uchun va har doim (masalan, uy-joy kommunal xizmatlari), ko'pchilik va har doim (transport - turli maqsadlardagi sayohatlar uchun), bir nechta va har doim (maktablar - mavjud bo'lgan oilalar uchun) kerak bo'lishi mumkin. maktab yoshidagi bolalar), bir nechta va ba'zan (salomatligi yomon bo'lgan odamlar uchun kasalxonalar).
3. Xizmatlar odatda kundalik (har doim zarur), vaqti-vaqti bilan (oyiga bir martadan bir necha marta talab qilinadi) va epizodik (yiliga bir necha marta yoki undan kamroq talab qilinadi) turlarga bo'linishi mumkin. Birinchi guruh uchun iste'molchilarga yaqinlik ayniqsa muhimdir - ularning uyi yoki ishi. Xizmat ko'rsatuvchi provayderlar odatda eng kichik va eng zich tarmoqqa ega. Epizodik xizmatlar uchun sifat, xilma-xillik va mutaxassislarning mavjudligi muhimroqdir. Tashkilotlar eng kattasi bo'lib, ular odatda teng darajada qulay bo'lgan joylarda joylashgan katta raqam iste'molchilar (shahar markazida). Davriy xizmatlar ko'rsatadigan tashkilotlar ikki ekstremal guruh o'rtasidagi xususiyatlar bo'yicha oraliq bo'lib, ularning joylashuvi transport oqimlari bilan chambarchas bog'liq.

4. Aksariyat xizmatlar ularga talabning keskin vaqtinchalik tebranishlari bilan tavsiflanadi. Ushbu tebranishlar kundalik (transport uchun ertalab va kechqurun shoshilinch soatlar), haftalik (ko'ngilochar muassasalarga asosan dam olish kunlarida yuklanish), mavsumiy (dam olish va davolash muassasalari uchun dam olish mavsumi, shuningdek, kurort zonalaridagi boshqa barcha xizmat ko'rsatish tashkilotlari uchun) bo'lishi mumkin. ) . Tashkilotlarning umumiy salohiyati eng yuqori davrlarda ehtiyojlarni qondira oladigan darajada bo'lishi kerak. Ammo vaqtning muhim qismi "cho'qqi" quvvati ishlamayapti, bu esa xizmat ko'rsatish sohasining iqtisodiy samaradorligini pasaytiradi.

5. Har bir xizmat turi bo'yicha xizmatlar sifati va narxi bo'yicha korxonalarning minimal va optimal o'lchamlarini ajratib ko'rsatish mumkin. Shu bilan birga, minimal hajmdagi tashkilotlar odatda keskin ustunlik qiladi. O'lchamlarni birlashtirish sifatning oshishiga va tannarxning pasayishiga olib keladi, biroq ayni paytda xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlar iste'molchilardan chiqariladi. Shunday qilib, ijtimoiy samaradorlik (iste'molchilar uchun qulaylik) iqtisodiy samaradorlik (korxonalarning optimal hajmi) bilan ziddiyatga keladi.
6. Xizmatlar pullik va bepul. Ikkinchisi ham to'lanadi, lekin ularning ta'minlanishi tegishli byudjet va byudjetdan tashqari jamg'armalar hisobidan butun jamiyatni moliyalashtiradi. Shuning uchun, aniq iste'molchilar uchun ular bepul. Pullik xizmatlar ularni olishni xohlovchi va to'lashga qodir bo'lgan har bir kishiga taqdim etiladi. Shuning uchun aniq iste'molchilar va tashkilotlar o'rtasidagi munosabatlar ehtimollikdir. Muayyan korxonadan foydalanish imkoniyati qanchalik ko'p bo'lsa, u iste'molchiga shunchalik ko'p bo'ladi. Bepul xizmatlar uchun, qoida tariqasida, iste'molchilarning tashkilotlarga aniq bog'lanishi (hududiy) mavjud. Odatda, iste'molchilar eng yaqin (hududiy) tashkilotlarga bog'langan, ammo ma'muriy tuzilmaning o'ziga xos xususiyatlari bu qaramlikni buzishi mumkin.
7. Xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanish darajasi va uning hududiy tashkil etilishining maqbulligining asosiy mezonlaridan biri xizmatlarning mavjudligi hisoblanadi. Bu hududiy (vaqtinchalik) va moliyaviy (foydali) bo'lishi mumkin. Hududiy xizmat ko'rsatish tizimi - ta'sir zonasi bilan birga xizmat ko'rsatish muassasalari. Shunga ko'ra, xizmat ko'rsatish markazlarini ajratib ko'rsatish mumkin - nafaqat o'z aholisiga, balki boshqa joylardan ham xizmat ko'rsatadigan nuqtalar. Bu holda mavjudlik ushbu xizmatga muhtoj bo'lgan ta'sir zonasidagi aholining umumiy sonidan xizmatdan foydalanuvchilarning ulushi sifatida ifodalanishi mumkin.
8. Hududiy xizmat ko'rsatish tizimlari shaharlar va qishloqlar o'rtasida farqlanadi. Shaharlarda tizim uch darajadan iborat: 1) shahar; 2) turar-joy maydoni; 3) mikrorayon. Har bir darajadagi o'ziga xos xizmat ko'rsatish muassasalari mavjud. Yirik shaharlarda mikrorayonlar aholisi 20 ming kishiga, tumanlarda esa 100-150 ming kishigacha yetadi. Kichik shaharlarda faqat 4-6 ming aholiga ega mikrorayonlar ajratilgan. Mahalla ichida, qoida tariqasida, barcha kundalik xizmatlar ko'rsatiladi. Asosiysi, iste'molchiga (5-10 daqiqa yurish masofasida) minimal sifat darajasi bilan yaqinlik. Ko'pgina davriy xizmatlar tuman ichida taqdim etiladi. Tashkilotlar eng ko'p to'plangan transport markazlari(magistral yo'llar, metro stantsiyalari va boshqalarni kesib o'tish). Hududiy qulaylik - jamoat transportida 5-10 daqiqa. Shahar darajasida deyarli barcha xizmatlar, shu jumladan epizodik xizmatlar taqdim etiladi. Ular uchun asosiy narsa iste'molchilarning maksimal soni uchun qulaylik bilan sifatdir. Shuning uchun tegishli tashkilotlar odatda shahar markazida to'planadi.
9. Qishloqda maishiy xizmat ko'rsatish muassasalarining nisbatan to'liq majmuasini faqat 1000 dan ortiq aholi yashaydigan aholi punktlarida yaratish mumkin. Bu shahardagi mikrorayonga to'g'ri keladi, ammo ba'zi tashkilotlar subsidiyalanishi kerak, shuning uchun mijozlar soni juda oz bo'ladi. Kichikroq aholi punktlarida faqat alohida muassasalar (do‘konlar, maktablar, kasalxonalar va boshqalar) bo‘ladi, aksariyat qishloq aholi punktlarida esa umuman xizmat ko‘rsatish muassasalari bo‘lmaydi. Qishloq aholisiga epizodik va eng davriy xizmatlar shaharlarda ko'rsatiladi, bu shaharlarning markaziy funktsiyalarining ko'rinishlaridan biridir.
8. Transport tashkilotlari faoliyatini baholashda tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanishga nima uchun e’tibor beriladi? Bunday tahlilni qaysi yo'nalishlarda o'tkazish kerak?"Xizmat ko'rsatish sohasi" tushunchasi juda keng. Bu turlarning keng doirasini qamrab oladi. iqtisodiy faoliyat sartaroshlikdan tortib yuqori darajadagi faoliyatga qadar dasturiy ta'minot, yuridik xizmatlar, iqtisodiy konsalting va boshqalar. Dunyoning eng qudratli iqtisodiy imperiyasi Microsoft - xizmat ko'rsatish korxonasi.Xizmat ko'rsatish sohasini ishlab chiqarishga (avtomobillarga xizmat ko'rsatish, televizorlarni ta'mirlash) va intellektual noishlab chiqarish xizmatlariga (yuridik maslahat) umumiy bo'linishi qabul qilinadi, garchi bu farq ba'zan juda shartli bo'lsa ham.