Qaraqalpaq jazba folklori ham jazba adebiyati Joba

Qaraqalpaq jazba folklori
Xaliq awizeki sóz óneri (folklor) bir qatar ózgesheliklerge iye boladi. Birinshi náwbette folklor jámáátlik (kollektivlik) dóretiwshilik bolip esaplanadi, yagniy folklorliq shigarmaniń jeke avtor bolmay, oni xaliq doretedi. Bunda eri daslebinde putin bir shigarma bir adam tarepinen doretiliwi múmkin. Biraq oniń xaliqqa taraliwniń bansinda bul shigarmani aytqan adam oni tinlap otirgan auditoriyaniń (tinlawshilardin) talaplarina, korkem estetikaliq talgamina. zamannin ozgesheligine qaray ozgeriwi, qisqariwi yamasa qosiwi múmkin. Sonliqtan folklorliq shigarmalar xaliq doretiwshiligi. xaliq miyrasi bolip esaplanadi.

Xaliq doretiwshiliginin ozgesheliklerinen biri-ol negizinen awizeki doreledi ham tarqaladi. Basqasha aytqanda folklorliq shigarmalar buringi zamanlarda xatqa tusirilmegen ham nusqa bolip qalmagan. Birewden birewge awladtan awladqa awizeki bolip ham tarqaliwinin natiyjesinde folklorliq shigarmanin daslepki avtori umitilip olar xaliq mulkine aylanadi. Duris, ayirim dastanlarda ("Qirq qiz", «Alpamis» h.t.b) jiraw ozinen burin usi dastandi jirlagan jirawlar tuwrali dastannin daslepki doretiwshisi tuwrali magliwmatlar beredi. Biraq olar dastannin avtorlari bola almaydi, al onin atqariwshilari bolip tabiladi.

Folklorliq shigarmalardin jane bir belgisi - bul olardin kop variantliligi. Joqarida aytilganinday bir shigarmani har atqariwshi ozinshe ozgerisler kirgizip har qiyli atqariwi mumkin. Misali «Alpamis» dastannin qaraqalpaq folklorinda kop variantlari bar (Qiyas jiraw varianti. Ogiz jiraw varianti, Esemurat jiraw variant h.t.b). Har bir jiraw dastannin syujetine. obrazlarina motivlerine ozinshe ozgerisler kirgiziwi mumkin. Folklorliq shigarmalardin har bir xaliqtin korkem estetikaliq tusiniklerine, turmis tarizine. tariyxiy sharayatlarina baylanisli xaliqliq variantlari boladi. Bulardi ilimiy tilde milliy versiyalar dep ataydi. Misali: joqanda kellirilgen «Alpamis» dastannin qaraqalpaqsha, ozbekshe. qazaqsha versiyalari bolip, olardin syujeti, motivleri, ideyasi, tematikasi bir- birine jaqin bolgani menen har bir milliy versiyanin ozgeshelikleri bar.

Folklorga tan qasiyetlerdiri jane biri- bul onin burinnan kiyatirgan korkemlik dasturlerdi qatari saqlawi bolip tabiladi Ertekler, dáslanlar, qosiqlar turaqli baslamalarga, syujetli motivlerge, kompoziciyaliq qurilislarga iye boladi.

Al jazba ádcbiyaltiñ talaplari pútkilley basqasha. Misali, ádebiyat shigarmalan belgili bir avtorga iye boladi, hár bir itibarh jaziwshimñ (avtordm) óziniñ jekke kórkemlik uslubi. jeke ¡deyalari boliwi múmkin. Ja/ba ádebivatta folklordagiday bir shigarmamn bir neshe variantlari bolmaydi. Shi^arma baspadan shigip kópshilikke tarqalgan son om avtordm kclisimisiz hesh kim ózgerte almaydi hám ol jazba nusqa bolip qaladi.

Ádebiy shigarma jazba túrde dórcydi, jirawlarga, baq si larga crtekshilerge lán improvizatorhq (suwirip salmay, aqpa shayirshihq) jazba ádebiyal wákiline jat usil.Folklorliq doretiwshilik penen jazba ádebiyat arasindagi bunday ayirmashiliqlar olardm bir-birine qarama-qarsi ekcnin añlalpaydi. Kerisinshe. kórkem sóz óneriniñ bul eki túri bir-biri menen tigiz baylanista boladi. bir-birine tásir jasaydi. Misali. jazba ádebiyat wákilieri xaliq dóretiwshiliginen kóp nárseler aladi (naqil-maqallar, súwretlew qurallari. lúrli obrazlar h.t.b.), omñ syujetlerin, motivlcrín paydalanadi. Óz gezeginde xaliq shayirlari jazba ádebiyattan kóp nárseler úyrcncdi. Hátteki olardm ayirimlari úyrcniw barisinda jazba ádebiyat wákillerine aynalip ketedi. Qaraqalpaq ádebiyati tariyxinda Abbaz Dabilov, Sadiq Nurimbetov doretiwshilik jolm xahq shayiriari sipatinda baslap. soñin ala XX asir qaraqalpaq ádebiyatiniñ iri wákilieri bolip jetilisti.

Házirgi /.aman folkloriniñ ózgcshelikleri. Joqanda atap ótilgen ózgeshelikler barliq zamanlar ushm somn ishinde ilim hám texnikanm rawajlamw shmlanna jetken XX-XXI ásir ushinjaramh bola bermeydi. Máselen, folklorliq shigarmalar awizeki dóretiledi hám xahq arasina alqanwshilar járdeminde awizeki tarqaladi degen qagiyda jaziw-siziwi bolmagan áyyemgi dáwirlerge vamasa sawatsizliq ústemlik ctken orta ásirlerge tan bolip esaplanadt. Al xahqtiñ ¿alaba sawatlihgina erisilgen házirgi dáwirde folklorliq shigarmalar jazba túrde dórele beriwi múmkin. Misali, házirgi zaman xahq shayirlari qosiqlardi. somñ ishinde toy, betashar

qosiqlarin jazba túrdc dórete di hám kóbinese olardm jazba lekstlerin toy máresimde oqip heredi. Egerdc dáslanlar, ertekler, burmgi zamanlarda jirawlar, baqsilar, eríekshiler tárepincn xaliqqa awi/eki jetkerilgen bolsa, há/irgi waqitta folklordin bul túrleriniñ variantlan jazip ahnip. kitap lúrinde baspadan slugarilgan. Qálegen sawatli adam házirgi folklor shigarmalan menen atqariwshilardm kómcgisiz-aq kitap nusqasin oqip tamsa beriwine boladi.

Házirgi waqitta folklorliq slngarmanin avtori bolmawi kerek degen ugimdi gónergen devvge boladi. Sebebi. házirgi zamanda \aliq dóretiwshiligi usilinda payda bolgan kóp gana shigarmalardm avtorlari belgili. Hátteki bulardm shigarmalari baspadan shigip ta turadi. Máselen qazaq aqini Jambil Jabaevtuí, ózbek baqsisi Fazil Yuldash uglimñ. qaraqalpaq jirawlari Qurbanbay Tájibaevtm. Qiyas Qayratdinovtm shtgarmalan tikkeley óz.lerinen jazilip alunp solardiñ aUorliginda baspadan shigarilgan.

Biraq bul aytil¿an jagdaylar texnika rawajlamp ketken házirgi /amanda xaliq dóretiwshiligi menen jazba ádebiyat arasindag avirmashiliq óshti degendi bildirmeydi. Olar kórkem sóz ónerini eki túri bolip qala bered i. Folklorliq shigarmalar jazba túrde payd bolip. baspadan shigarilgan menen olar báribir xalsj dórctiwshiliginiñ liykargi printsipleri sheñberinde dóretiledi Mtsali, folklorliq slugarmanm avtori belgili bolgam menen. báribir folklor poetikasi tiykarmda dóretiledi. yagniy folklore] i - poetikaliq dástúrleri qatañ saqlanadi. Rular folklorlu, shigarmalardagi dástúrli baslamalar, dástúrli súwretlew qurallari (metaforalar, epitetler, teñewler, giperbolalar h.t.b.). kópshiük shigarmalarga ortaq bayanlaw stili h.t.b. belgiler. Demek. házirgi zaman folklonniñ dórew usili, texnikasi ózgergen menen onm uliwma folklorliq poetikasi saqlamp qaladi.

Folklor-bul xaliq danaligi, xaliqtm mádeniy miyrasi, ruwxiy dúnyasi. Oni qásterlep jiynaw, saqlaw hám xaliqtiq ruwxiy mútájine jaratiss-bul há/irgi áwladtin ádiwli waziypalannan bolip tabiladi.

Qaraqalpaq folkloristikasi XX asirdiri baslarinda payda boldi. hsi iisirde rawajlandi. Revolyutsiyaga shekem qaraqalpaq folklorm jazip aliw. baspadan shigariw jumisi XIX asirdin aqin XX asirdin baslarinan-aq rus ilimpazlan A.I.Belyaev, A.Divaevlar lârepinen qolga alindi.Olar qaraqalpaq folklorimn gcypara ulgilcrin liip nusqasinda jazip alip, tup nusqasinda ham rus tiline .ludarmasinda bastirip shigaradi. Bui qaraqalpaq folklorm hâzirgi i/ertlewdiri jaria ham daslepki qademleri edi. Rus ilimpazlari Muravin ham Gladishevlar 1740-41 jillari Orskiden Xiywa&a kctip baratirganda jol boyi qaraqalpaq I ar arasinda etnografiyaliq jaziwlar jiirgizedi. Qaraqalpaq larga tiyisli materiallardi P.Richkov ia jazip al.uli. 1857-58 jillari Sh.Walixanov qaraqalpaqlar arasinda bolip, bir neshe folklorliq shigarmalar jazip aliw menen qaraqalpaqlardin qosiqshiliq korkem onerin ioqari bahalavdi. N.Karazin «Hayallar patshaligi» haqqindagi ertekti Shimbayda jazip aladi ham om rus lilinde 1875-jili «Drevnyaya i novaya Rossiya» degen jurnaldin 111 tominda bastirip shigaradi. Qaraqalpaqlar arasmda ken laralgan «Yusup hâm Axmet» dâstanmmri (Xorezm) varianti venger tyurkologi X.Vamberi tarepincn omii «Chagatay elyudlart» miynetinde nemis liline awdanlip 191 l-jili basiladi. «Alpamis» dastanmm qaraqalpaqsha versiyasi birinshi ret 1902-jili Tashkentte «Sbomik malcrialov dlya statistiki Sirdarinskoy oblasti na 1902 g.» degcn toplamnui X tominda basilip shiqti. Öul türk xaliqlari arasinda kcii taralgan «Alpamis» dastamniri birinshi basiliwi cdi. Bui variant qaraqalpaq jirawi Jiycmurat Bckmuxammcd ulinan ja/ip alingan. Jane A.Divaev tarepincn qaraqalpaq lard in «Er Shora» dastam («Shura sin Narik batira») järiyalandi. Qaraqalpaq folklonn birinshi ret öz qoli menen jiynagan Meterburg universitetinin shigis tamvv fakultetiniri studenti (prof. Melioranskiydiri shakirti) I.A.Belyaev boldi. Ol Shimbayda 1903- jili Bekimbet jirawdan «Edige» dästanm. Qonirat rayonmiri aymagman bir qaraqalpaq jirawdan «Shejireni», «Qaniqalpaq xalqmin tawarix qilip shigargan hikayati» degen at penen jazip algan. Qaraqalpaq jjraui imamqulidan «Qoblan» («Er Qoblanmri qissasi, qaraqalpaqtin jm») degen dästandi Nokisten «Shingisxan haqqinda legenda»ni jazip algan. Sonday-aq qaraqalpaqlar arasina taragan Maqumquliniń qosiqlarin jazip algan. Haqiyqatinda qaraqalpaq folklorin ilimiy kózqarastan birinshi izertlewshi A.Belyaev boldi. Professor N.A.Baskakov Qaraqalpaqstannin kopshilik rayonlaninda bolip. ol qaraqalpaq folklor, etnografiyasi. tili boyinsha magliwmatlar jiynadi. Sonday-aq tariyxshilar P.P.ivanov, S.IM'olstovtin miynetleri ahmiyetli boldi. Olar óz miynellerinde usi territoriyada ayyemgi dáwirleride payda bolgan. ózbekler, qaraqalpaqlar. qazaqlar. türkmenler arasinda hazirde saqlanip kiyatirgan legendalar menen anizlardi keltiredi.

Qaraqalpaq folklorin jiynaw mäselesine ilimiy makemeier menen bir qatarda köbirek jumis alip bargan Qaraqalpaqstan jaziwshilar awqami boldi. A.Begimov, N.Dawqaraev, Q.Ayimbetov, O.Kojurov t.b. baslamasi menen folklor ülgilerin häm revolyutsiyaga shekemgi shayirlardiri doretpelerin jiynaw qolga alindt. Jiynawshilar ishinen ayriqsha közge tuskenleri. Ol folklor shigarmalanmri payda boliwinda, s.n|l;iiiivvinda, rawajlamwinda jiraw-baqsi, qissaxanlardin, qonsilas x.iliqlar menen mädeniy baylanistin ahmiyetin belgilep berdi. N.Däwqaracv usi miynetinde folklordin qaraqalpaq matcriali liykarinda qosiqlarga, crtcklerge, naqil-maqallarga, avtisqa, diniy lolklorga. daslür jollarina. lolgawlarga birinshi ilimiy analiz jasadi. Ol qaraqalpaq awiz ädebiyatin ulken eki janrga - lirikaliq ham cpikahq janrga bölip, qaraqalpaq folklorimri barhq janrlan haqqinda tüsinik bcredi'.

1951-jili «Karakalpakskiy yazik» atli H.A.Baskakovtin kitabinin I tom Moskvada basilip shiqti. Q.Ayimbetov 1941-jili Qaraqalpaqstan» gazetasinin 31-may saninda «Xaliqtin baqsilari», J.Aymurzaev 1941-jili «Jas leninshi» gazetasinin 1-aprel saninda «Xaliq ertekleri ham qosiqlari», I.Sagitovtin 1946-jili «Jeńis bayraǵi» atli almanaxta hasilgan «Qirq qiz» dastani tuwrali maqalasi, L.Klimovichtiri «Qirq qiz»din 1949-jili tashkenttegi russha baspasinda «Qirq qiz» eposi haqqinda maqalasi, B.lsmailovtin «Sovetskaya karakalpakiya» gazetasinin 1954-jili 14-sanindagi «Izuchat uslnoc narodnoc tvorchcstvo» maqalasi, S.Axmetovtin «Qizil qaraqalpaqstan» (1955-jil, 5- oktyabr sanindagi) ««Qiriq qiz» eposimri xaliqligimri aymm màseleleri» maqalasi. i.T.Sagitov «Q17.1l qaraqalpaqstan» gazetasiniń 1955-jili 231-saninda «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosin teren izertleyik», jàne 1957-jili 162-sanmda «Xaliq àdebyaitin jiynawdagi waziypalanmiz» atli maqalalari basilip shiqti. 1958-jili Q.Maqsetov tàrepinen ««Qirq qiz» dàstanmin ideyahq ham kôrkemlik ôzgesheligi» dcgen tcmada izertlcw jumislari islendi.