Qaraqalpaq ádebiyatí

1.2. XIX ÁsIr QArAQALPAQ ÁdeBIyAtÍ
Hárqanday  xalıqtıń  ádebiyatın,  onıń  kewil  múlki  bolǵan  sóz 
sheberleri  dóretpelerin  úyreniw  arqalı,  sol  xalıqtıń  tariyxın,  siya-
siy,  sociallıq  hám  mádeniy  jaǵdayların  tolıq,  anıq,  jaqsı  biliwge 
boladı.  Sonlıqtan  da  XIX  ásir  qaraqalpaq  xalqınıń  tariyxın, 
mádeniy  turmısın  úyreniwge  názer  salar  ekenbiz,  usı  ásirdegi 
qaraqalpaq  ádebiyatınıń  ullı  klassikleri  esaplanǵan  Kúnxoja,  Áji-
niyaz,  Berdaq,  Ótesh  shıǵarmaların  úyreniwge  ayrıqsha  itibar 
beriwimiz  kerek.  Sebebi,  XIX  ásirde  júz  bergen  hárqanday  wa-
qıyalar,  tariyxıy  jaǵdaylar  bul  shayırlar  dóretpelerinde  tolıq 
sáwlelenbese  de,  belgili  dárejede  óziniń  baǵdarın,  háreketin, 
epkinin  qaldırıp  ketpewi  múmkin  emes.  Atap  aytsaq,  biz 
XIV — XVIII  ásirlerdegi  qaraqalpaq  ádebiyatınıń  eń  iri  wákilleri 
bolǵan  Soppaslı  Sıpıra  jıraw,  Asan  qayǵı,  Jiyrenshe  sheshen, 
Dosmámbet    jıraw,  Jiyen  jıraw  dóretpelerinen  usı  ásirlerge  tán 
qaraqalpaq  turmısın,  milliy  ortalıǵın,  aymaq  mákanların,  el 
basqarıw  dúzimin,  mádeniyat  kórinislerin,  ulıwma  usı  dáwirler-
ge  tán  bolǵan  baslı-baslı  tariyxıy  waqıyalardıń,  mısalı,  qaraqal-
paqlardıń  úlken  bir  toparınıń  XIV — XVI  ásirlerde  Edil-Jayıq 
boylarında,  Altın  Orda,  Noǵay  Ordası  quramında  bastan 
keshirgen  siyasiy-jámiyetlik,  social-ekonomikalıq,  mádeniy  tur-
mısın,  Noǵay  Ordasınıń  ıdırawı  menen  qaraqalpaqlardıń  da  ba-
sına  túsken  awır  etnikalıq  búliniwshilikler  aqıbetlerin,  XVII —
XVIII  ásirdegi  Túrkistan,  Sır  boyındaǵı  jańa  qonısların,  usı 
ásirdiń  20 — 40  jıllarındaǵı  jungar-qalmaqlardıń  shabıwılları 
hám  túrkiy  xanlıqlardıń  hákimiyat,  jer-suw  ushın  óz-ara  qırqı-
sıwları  sebepli  bul  jerlerde  de  payan  tappay,  XVIII  ásirdiń 
50 — 60-jıllarınan  ózleriniń  negizgi  mákanları  bolǵan  Jańa 
dárya  menen  Ámiwdáryanıń  tómengi  quyarlıǵındaǵı  Aral  teńizi 
átiraplarında  jasap  atırǵan  qaraqalpaqlar  toparına  kelip  qosılıw 
waqıyalarınıń kórkem sáwlelengenin kóretuǵınımızday, XIX ásir-
degi  qaraqalpaq  klassik  ádebiyatı  wákilleri  dóretpelerinen  de      
tek usı ásirdegi qaraqalpaq turmısına tán bolǵan tipik sharayatlar 
menen  waqıyalardıń  kórkem  tariyxıy  sáwlesin  kóremiz.  Mısalı, 
XIX  ásirdegi  qaraqalpaqlarǵa  tán  siyasiy-jámiyetlik,  social-eko-
nomikalıq,  mádeniy  ómir  hám  usı  ásirdiń  20 — 60-jıllar  aralı-
ǵındaǵı  xalıq  azatlıq  gúresleri  hám  t.b...  Mine  bul  waqıyalardıń 
barlıǵı  XIX  ásirde  dóregen  kórkem  shıǵarmalarda  óziniń 

---

62
anıq  hám  kórkem  sáwlesin  taptı.  Sonlıqtan  biz  XIX  ásirdegi 
tariyxıy,  siyasiy,  sociallıq  hám  mádeniy  jaǵdaylardı  kórkem 
sáwlesin  sol  ásirde  jasaǵan,  shayšrlar  dóretpelerinen  izleymiz. 
Aqırı  XIX  ásirde  jasaǵan  ullı  klassiklerimiz  xalıq  tariyxın  dóre-
tiwge  úles  qosqan  tariyxıy  tulǵalar  esaplanadı.  Olar  xalıqtıń 
basınan  keshirgen,  keshirip  atırǵan  tariyxıy,  siyasiy,  sociallıq 
hám  mádeniy  jónelislerdiń  birden  bir  dóretiwshisi,  waqıyalardı 
áwladtan-áwladqa  jetkeriwshileri,  taratıwshıları  hám  bárinen 
beter progressivlik baǵıtta baha beriwshileri bolıp jasadı, reti kel-
gende ózleri eline, xalqına jol kórsetip, turmıstı túsindirip bardı.
Sonlıqtan  da  biz  bul  bapta  XIX  ásirdegi  qaraqalpaq  xalqınıń 
siyasiy,  sociallıq  hám  mádeniy  jaǵdayların  Berdaq  „Ǵarǵabay  ulı 
hám Ótesh Alshınbay ulınıń dóretpeleri mısalında, onı dáwirdiń 
tariyxı menen baylanıstırıp, salıstırıp úyrenemiz.