«Qaraqalpaq ádebiyatí» kafedrasí «Ádebiyat teoriyasí» páninen kurs jumíSÍ tema: G. TÁJetdiynovaníŃ balalarǵa arnalǵan gúrrińlerinde qaharman obrazí Orınlaǵan

Kurs jumısınıń qurılısı. Kurs jumısınıń kólemi 27 betten ibarat bolıp, ol «Kirisiw», eki úlken bap (baplar óz ishinde bir neshe bólimlerge bólingen), «Juwmaq» hám «Paydalanılǵan ádebiyatlar» bóliminen turadı.


I BAP. KONFLIKT HÁM XARAKTER HAQQÍNDA TÚSINIK
I.1. Konflikt haqqında túsinik

Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalardıń dóretiliwinde syujet eń tiykarǵı nárse bolıp tabıladı. Sebebi syujetsiz epikalıq yaki dramalıq shıǵarmalardı dóretiw múmkin emes. Al syujetti háreketke keltirip, onıń tásirli bolıwın támiyinleytuǵın nárse – bul konflikt. Konflikt boyınsha teoriyalıq ádebiyatlarda kóplegen anıqlamalar berilgen.

Konflikt – (latınsha «conblictus» – soqlıǵısıw degen sózden) shıǵarmanıń ótkirligin, tartımlılıǵın, kórkemlik hám ideyalıq qunın arttırıwǵa járdemlesetuǵın kórkem ámellerdiń biri. Konflikt epikalıq yamasa dramalıq shıǵarmanıń syujetin keskinlestiredi. Ol personajlardıń minezleriniń, mápleriniń qarama-qarsılıǵı tiykarında payda boladı hám syujet waqıyaların rawajlandıradı. Konflikt jeke minezler (personajlar), sociallıq toparlar, klaslar arasında payda bolıwı múmkin hám avtordıń maqsetine, waqıyalardıń rawajlanıwına qaray háwij alıwı múmkin. Personajlardıń arasındaǵı qatnasıqlar ábden shiyelenisip, waqıyalardıń rawajlanıwı birotala shegine (kulminaciyaǵa) jetken soń konflikt óz sheshimin tabadı. Bul qubılıstı ádebiyattanıw iliminde final yamasa waqıyanıń sheshimi dep ataydı.⁹Turmıslıq qarama-qarsılıqlar shıǵarmaǵa ańlatılǵan ideyalar, súwretlengen xarakterler, minez-qulqlar gúresi formasında kóshedi hám ol konflikt dep ataladı.¹⁰
Shıǵarmalardaǵı konflikt máselesi rus ádebiyattanıw iliminde ayrıqsha izertlengen temalardan biri esaplanadı. Kórkem shıǵarmadaǵı konflikt boyınsha V.V.Vinogradov, D.S.Lixachev, Yu.I.Timofeev, V.B.Shklovskiy, B.M.Eyxenbaum, L.Ya.Ginzburg, D.E.Maksimov, M.L.Gasparov, B.M.Gasparov, A.K.Jolkovskiy hám basqa da ilimpazlardıń izertlewleri bar. Olarda konflikt hám onıń kórkem shıǵarmada beriliw jolları haqqında hár qıylı pikirler aytılǵan. Professor K.G.Shazzo kórkem konflikttiń 3 túrin atap kórsetedi:
1)dramalıq shıǵarmadaǵı konflikt;
2)epikalıq shıǵarmadaǵı konflikt;
3)lirikalıq shıǵarmadaǵı konflikt.
Ol epikadaǵı konflikt haqqında: «Epikalıq konfliktte waqıya hám qaharmannıń jeke «men2i baslı orınǵa kóteriledi, bul oǵan erkin háreket etiw imkanın beredi. Epikalıq konflikttiń syujetinde kútilmegen burılıslar ádettegishe bolmaydı. Qaharmannıń óz ómirindegidey tábiyiy ritmge baǵınadı¹¹», - dep kórsetedi. Shınında da, epikalıq shıǵarmalarda konflikt oǵada keskinlesip baradı, qaharmanlardı hár qıylı jolǵa baslaydı hám qaharmannan onı jeńip shıǵıw talap etedi. Konfliktlerge qarsı gúreskende qaharmannıń jeke ózgeshelikleri, xarakteri, individuallıǵı esapqa alınadı hám qaharman jeke xarakterinen kelip shıǵıp shıǵarmada háreket etedi. B.Z.Chuyakova¹²óz izertlewlerinde konflikttiń tuwrıdan-tuwrı waqıt penen baylanısıp keletuǵının hám barlıq waqıtta sociallıq-tariyxıy tiykarǵa iye bolıp, konkret qatnasıwshılarǵa súyenetuǵının aytadı. Ádebiyattanıw iliminde «konflikt» túsinigi menen qosa «kolliziya» túsinigi de bar bolıp, onı Gegel ilimiy aylanısqa kirgizgen. Kópshilik miynetlerde konflikt hám kolliziya ekewi bir nárse dep qaralǵan. Biraq ta G.A.Alieva óz dissertaciyasında «konflikt» hám «kolliziya sózleriniń etimologiyasına tiykarlana otırıp, olar ortasındaǵı ayırmashılıqlar bar ekenligin kórsetedi: «Latın tilinde «konflikt» sózi (conflictus) «qarsı gúres», «gúresiw», «kollizm» (collision) sózi «terbeliw», «qarama-qarsı baǵıt” degen mánilerdi bildiredi¹³». Konflikttiń túrleri máselesinde A.G.Pogrebniy¹⁴ 3 túrge: epikalıq, lirikalıq hám dramalıq konflikt dep bólip qaraydı. Al ádebiyatshı ilimpaz S.Bocharov¹⁵ kórkem shıǵarmada (poeziyalıq shıǵarmalarda) konflikttiń tiykarǵı 3 túriniń bar ekenligin kórsetedi:

• 
  xarakterler arasındaǵı gúres;
  
• 
  xarakterler hám ortalıq arasındaǵı bir-birine qarama-qarsı gúres;
  
• 
  bir xarakterdiń ishindegi gúres.
  

Házirgi waqıtta kóplegen ádebiyat teoriyasına baylanıslı miynetlerde konflikttiń túrleri retinde joqarıdaǵı úsh túr atap ótiledi. Bunnan tısqarı ayırım ádebiyatlarda konflikttiń basqa da túrleri kórsetilgen:
a)sociallıq konflikt –jámiyetlik toparlar arasındaǵı qızıǵıwshılıqlar soqlıǵısıwı. Mısalı, ayırım shıǵarmalarda, ásirese sovet húkimeti ornaw dáwirinde eki sociallıq topar arasındaǵı gúres sáwlelengen romanlardı kórsetiwimizge boladı. Sebebi olarda eski dúzim hám jańa dúzimniń adamları ortasında keskin gúres súwretlenedi;
b)psixologiyalıq konflikt – bir insannıń ruwxıy halatındaǵı gúresi, ózi ózine qarsı turıwı, ruwxıy qarama-qarsılıǵı. Qaraqalpaq ádebiyatında buǵan K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanındaǵı Qádir qashqın obrazı mısal bola aladı. Sebebi onda bul obraz urısqa barıw yaki qashıwın bilmey ishley ózi menen ózi gúresedi. Onıń ishki qarama-qarsılıǵı psixologiyalıq konfliktke mısal bola aladı;
c)filosofiyalıq konflikt. Konflikttiń bul túrine, tiykarınan ilimiy kitaplarda túrlishe táriyip berilgen. Konflikttiń bul túrine Sh.Aytmatovtıń «Jan aǵashı» romanındaǵı Isus Xrist menen Pontiy Pilattıń qarama-qarsılıǵın kirgizemiz;
d)sociallıq-tariyxıy konflikt –jámiyetlik hám tariyxıy waqıyalar barısındaǵı konflikt;
e)jaqsılıq hám jamanlıq, aǵartıwshılıq hám jawızlıq (klassicizm aǵımındaǵı shıǵarmalarda) ortasındaǵı konflikt;
f)intim-jeke shaxslıq konflikt –insannıń jeke qálewi menen jámiyetlik wazıypalardıń qarama-qarsılıǵı. Mısalı: N.V.Gogoldiń «Taras Bulba» dep atalǵan povestinde Andreydiń ómirindegi waqıyalar. Bunda tiykarǵı konflikt Watanǵa bolǵan muhabbat penen hayalǵa bolǵan muhabbatı qarama-qarsı qoyılıwında kórinedi;
g)jeke xarakterler hám shárayat ortasındaǵı konflikt;
i)bir sociallıq ortallıqqa tiyisli, biraq hár qıylı xarakterdegi qaharmanlar ortasındaǵı konflikt;
h)bir xarakterdiń túrli tárepleri boyınsha konflikt.
Konfliktlerdiń jáne de shańaraqlıq, etikalıq, dinler aralıq, «ákesi» hám balaları” ortasındaǵı konflikt sıyaqlı túrleri de bar. Konflikt shıǵarma syujeti hám kompoziciyası menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı boladı. Konflikttiń beriliwi kórkem shıǵarma syujetiniń tiykarın quraydı hám kompoziciyasın anıqlaydı. Sebebi shıǵarma barlıq waqıtta da dástúriy túrde ekspoziciyadan baslana bermeydi. Geyde qaharmanlardıń keskin gúreslerinen de baslanıwı múmkin. Sonıń ushında shıǵarma kompoziciyası konflikttiń qaysı orında, qalayınsha beriliwine baylanıslı bolıp keledi.
Ózbek ádebiyattanıw iliminde konflikt máselesi syujet hám onıń beriliwi menen birgelikte úyrenilip kelmekte. Ózbek ádebiyatında M.Qoshjanov, A.Sharafatdinov, I.Sultan, T.Bobaev, U.Narmatov, H.Umurov, N.Karimov, D.Quranov sıyaqlı ilimpazlar óz miynetlerinde konflikt hám onıń túrleri máselelerine de ayrıqsha toqtap ótken. Teoriyalıq ádebiyatlarda konflikt haqqındaǵı pikirlerdi kóplep ushıratıwımız múmkin. Olarda ilimpazlar tárepinen konflikte túrlishe anıqlamalar, túsindirmeler berilgen. Ózbek ilimpazı, akademik I.Sultan konfliktke tómendegishe táriyip beredi: «Konflikt kórkem shıǵarmada súwretlengen xarakterler, ańlatılǵan ideyalar gúresi. Konflikt pútkil shıǵarma syujeti hám mazmunınıń baǵdarın támiyinleydi. Konfliktsiz syujet «jasaw» múmkin emes. Sebebi syujet óziniń tereń mazmunı jaǵınan háreket etip atırǵan konflikt¹⁶». Shınında da, shıǵarmada konflikt bolmasa, shıǵarmanıń kórkemlik dárejesi tómenleydi hám qunlılıǵı joǵaladı. Sonlıqtan da, konflikt shıǵarmada tiykarǵı roldi atqaradı. Ózbek ilimpazı T.Babaev konfliktke tómendegishe táriyip beredi: «Konflikt – kórkem shıǵarmada qatnasıwshı shaxslar ortasındaǵı júzbe-júz gúres yaki qaharmanlardıń óz átirapın qorshap alǵan ortalıǵı, óz-ózi menen ruwxıy gúresi»¹⁷.
Haqıyqatında da, shıǵarmada konflikttiń beriliwi arqalı shıǵarmanıń syujeti berip barıladı. Konflikt kórkem shıǵarmalardaǵı háreketlerdi, waqıyalardı qozǵaydı, háreketlendiredi, sonıń menen birge waqıyanıń rawajlanıwına alıp keledi hám syujettiń rawajlanıw basqıshların kórsetedi. «Konflikt – ómirdegi qarsılıqlardıń kórkem ónerdegi kórinisi, adam tirishiligindegi hár túrli qarama-qarsılıqlardıń , adamǵa tán hár qıylı kózqarastaǵı, ideyadaǵı, sezimdegi, inanımdaǵı, is-hárekettegi, maqsettegi qubılıslardıń kórkem shıǵarmadaǵı jıynaqlanıwı, súwretleniwi. Konflikt XIV ásir ádebiyatında «kolliziya» dep te júritiledi. Shıǵarmadaǵı konflikttiń rawajlanıw barısında qaharmanlardıń is-háreketleri, oy-sezimleri, sózleri arqalı olardıń xarakteri ashıladı. Konflikt kórkem shıǵarmada túrindi payda etedi, konflikt eń joqarǵı keskinlesiw basqıshı kulminaciyanı dúnyaǵa keltiredi, konflikt geyde sheshimlerdi júzege asıradı (biraq barqulla emes)».¹⁸ Konflikt qanshelli quramalı hám shiyelenisken bolsa, oqıwshılardı sonsha ózine tartadı. Geyde bir qaharmannıń ishki psixologiyasında da qızǵın gúres bolıwı hám ol shıǵarma sońına shekem dawam etiwi múmkin. Qaharmannıń ruwxıy halatında júz beretuǵın konflik te, qaharmanlar ortasındaǵı konflikt te kitap oqıwshılarında kúshli qızıǵıwshılıq oyatıwı tábiyiy. Sebebi keskin waqıyalarǵa, qaharmanlardıń ruwxıy tolǵanıslarına qurılǵan konflikt shıǵarmanıń “janı” esaplanadı.
Solay eken, hárqanday kórkem shıǵarmada konfliktti beriw, onıń isenimli hám shıǵarmaǵa qonımlı shıǵıwı jazıwshıdan sheberlikti talap etedi. Konflikttiń qaysı túrin alıp qarasaq ta, onda keskin qarama-qarsılıqlarǵa tolı waqıyalar dizbegi menen qarısıp ketken tosqınlıqlardı kóremiz. Bul tosqınlıq ya qaharmannıń ishinde, ruwxıy dúnyasında bolıwı, ya qaharmanlardıń bir-biri menen qarama-qarsılıǵında kóriniwi, ya bolmasa shıǵarma qaharmanı menen dáwir, jámiyet ortasındaǵı konfliktte sáwleleniwi múmkin. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine baylanıslı kórkem shıǵarmada konflikt áhmiyetli rol oynaydı.