Qaraqa-2014-128-bet

§ 3. So’zlerdin’ sintaksislik baylani’si’w tu’rleri
So’zler sintaksislik jàqtàn yeki tu’rli boli’p baylani’sadi’.
So’zler bir-birine g’a’rezsiz, ten’ ma’nili boli’p baylani’sadi’.
Yekinshiden, bir-birine g’a’rezli, biri yekinshisin ma’nilik
jaqtan tu’sindirip baylani’sadi’. Usi’ si’yaqli’
wo’zgesheliklerine qaray, wolar 
ten’ baylani’s
ha’m
bag’i’ni’n’qi’ baylani’s
boli’p yekige bo’linedi.
Bir-birinen, g’a’rezsiz, ten’ ma’nili baylani’sta kelgen
so’zlerdin’ dizbegine 
ten’ baylani’s
dep ataladi’.
1. Ten’ baylani’stag’i’ so’zler wo’z ara bir-biri menen
da’nekerler ha’m intonaciya arqali’ baylani’sadi’. Mi’sali’:
1. Tikjarlardi’n’ u’stin qaplag’an 
qayi’n’lar
menen 
osinalar
qi’zg’i’sh, sari’ 
ren’ge do’nedi (Sh.A.), — degen ga’ptegi
di’qqat yetilgen so’zler da’neker ha’m intonaciya arqali’
baylani’sqan. Bunda 
qayi’n’lar
menen 
osinalar
degen yeki
so’zdin’ arasi’ 
menen
da’nekeri arqali’, al 
qi’zg’i’sh,
sari’
so’zleri intonaciya arqali’ baylani’si’p, ten’ ma’nili
baylani’sta kelgen.
Ten’ baylani’s jay ga’plerdegi birgelkili ag’zalardi’,
dizbekli qospa ga’plerdegi jay ga’plerdi wo’z ara
baylani’sti’radi’.
2. Bag’i’ni’n’qi’ baylani’s bir so’zdin’ yekinshi bir so’z-
ge bag’i’ni’wi’ arqali’ baylani’sadi’. Bunda bag’i’ndi’ri’wshi’
so’z bag’i’ni’n’qi’ so’z arqali’ ani’qlanadi’, tu’sindiriledi.
Bag’i’ni’n’qi’ baylani’s so’z dizbegi ha’m bag’i’ni’n’qi’li’
qospa ga’ptin’ si’n’arlari’ arasi’ndag’i’ baylani’sti’ bildiredi.
Mi’sali’: 1.
Gu’zgi ji’yi’n-terim sapali’ wo’tkerildi
. 2. 
Qali’n’
qar jawi’p
, jer muztayg’aq boldi’.

---

15
Bul mi’sallardag’i’ birinshi ga’ptegi 
gu’zgi ji’yi’n-terim
sapali’ wo’tkerildi
so’zleri so’z dizbegi arasi’nda baylani’sti’
bildiredi. Yekinshisi — bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’p. Bulardi’n’
ha’mmesinde de wolardi’n’ bir-biri menen baylani’sqan si’-
n’arlari’ bir-birinen g’a’rezli bag’i’ni’n’qi’ baylani’sta kelgen.
16-shi’ni’g’i’w.
Ga’plerdi woqi’n’. Qara ha’rip penen jazi’lg’an so’zlerge
di’qqat yetip, wolardi’n’ qaysi’si’ ten’ baylani’sta, qaysi’si’ bag’i’ni’n’qi’
baylani’sta kelgenin ha’m ten’ baylani’sti’ bildiriwshi qurallardi’ ayti’p berin’.
Bir sapari’ 
u’lkemizdegi quslar arasi’nda
jaqi’n ku’nlerde
yelimizdin’ yen’ go’zzal qalalari’ni’n’ birinde u’lken 
ba’ha’r
bayrami’
boladi’ degen xabar taradi’. Wol jerde 
shiyrin-shiyrin
namalar
shali’ni’p, adamlar ju’da’ 
kewilli qosi’qlar
ayti’p,
shadi’man boladi’ yeken. Qalani’n’ jani’nda 
u’lken tog’ay
bar.
Woni’ 
sayrag’i’sh quslar
ma’kanlaydi’. A’ne sog’an u’lkemizden
adamlar da, quslar da
qa’dir tutatug’i’n yen’ sayrag’i’sh qusti’
jiberiwdi wo’tinipti
.
So’ytip 
bizin’ aymaqti’n’ quslari’ wo’zlerinin’ u’lken
ji’yi’ni’na
ushi’p keldi.
Wo’zin 
basqalardan joqari’
sanaytug’i’n g’arg’a yen’
biyik
wori’ng’a
jaylasti’
. Woni’n’ jani’na 
uzaqsha ha’m sawi’sqanlar
kelip qondi’. Za’rre arrag’i’raqta 
qara torg’ay, toqi’ldawi’q,
shi’mshi’q, kekilik, bu’lbu’l
ha’m ko’k shi’mshi’q wori’n aldi’.
U’y quslari’ 
u’yrek, tawi’q ha’m tu’yetawi’q
wo’zlerinin’ arasi’nan
kepterdi wa’kil yetip jiberipti.
—
Bizler adamlar menen ma’n’gi birgemiz
. So’ytse de
tuwi’sqanlari’mi’z 
basqa quslardi’
umi’tpaymi’z
. Yeger ji’yi’nda
ha’mmege wortaq is talqi’lanatug’i’n bolsa, wog’an 
bizler de
qatnasi’wdi’ qa’leymiz
,— dep ayti’p bari’wdi’ wolar 
kepterge
tapsi’ri’pti’.
(M.K.)
17-shi’ni’g’i’w.
Tekstti ko’shirip jazi’n’. Ha’rbir ga’ptegi bag’i’ni’n’qi’
baylani’sta kelgen so’z dizbeklerinin’ asti’n si’zi’n’.
POSHSHA TORG’AY
Jazdi’n’ payi’zli’ azani’. Tan’ azannan jumi’sshi’lar qosi’q
ayti’p ati’zg’a shi’qti’. Wolar ha’r waq-ha’r waq ashi’q aspang’a
qaraydi’. A’l hawada ko’zge ilinbey shi’ri’ldap sayrag’an poshsha
torg’aydi’n’ jag’i’mli’ dawi’si’ yesitiledi. Poshsha torg’àydi’n’
qon’i’rawday si’n’g’i’rlag’an saz dawi’si’ to’mendegi yegislikke,
quyash nuri’na aralasi’p jayi’li’p ati’rg’anday seziledi.

---

16
Poshsha torg’ay keshe ji’yi’nda bola almadi’. Sebebi, wol
uya du’zetip ati’rg’an yedi. Bu’gin uyani’ pitkerdi. Wol sayranlaw
ushi’n ko’kke ko’terildi. Usi’ waqi’tta wol tosattan wo’tkerileyin
dep ati’rg’an jari’s tuwrali’ yesitip qaldi’.
Yerten’ine tag’i’ quslardi’n’ ji’ynali’si’ boldi’. Wolardi’n’
a’n’gimesi poshsha torg’ay ha’m qarli’g’ash haqqi’nda yedi. 
(M.K.)
18-shi’ni’g’i’w
. Berilgen ga’plerdegi di’qqat yetilgen so’z dizbeklerinin’
da’slep ten’ baylani’sta kelgenin, wonnan son’ bag’i’ni’n’qi’ baylani’stag’i’si’n
terip ko’shirip jazi’n’. Ten’ ha’m bag’i’ni’n’qi’ baylani’stag’i’ so’zlerdin’ qalay
baylani’si’p kelgenin tu’sindirin’.
Bul gu’rrin’
sol 
bali’qshi’lar haqqi’nda
, soni’n’ ishinde
Jolaman g’arri’ menen balasi’ Boransha haqqi’nda 
bayanlanadi’...
2. 
I’laydan ha’m tastan wo’rilgen pa’skeltek jaylar
tawdi’n’ tik
jari’n jag’alap sali’ng’an. 
(Z.V.)
3 
Aqshi’l, sarg’i’sh, qi’zi’l gu’ller
a’jayi’p xosh iyisti a’tirapi’na taratadi’. 4. J
aplar menen saylardi’n’
jag’alari’, i’rashlar — tilkim-tilkim. 
Shorli’, sazli’
jerler batpaqtan
iylenip ati’r. 5. 
Arqadan yesken samal 
kem-kem 
bag’i’ti’n bati’s-
qa wo’zgerte basladi’.
(G’.S.)
6. Men buri’li’p, 
ati’zlar ta’repke
qarap woti’rman
. 7. 
Yesik aldi’ndag’i’ sarg’ayg’an sho’pler,
ag’ashti’n’ japi’raqlari’, jaylardi’n’ qan’i’lti’r
to’beleri, ko’shedegi
aq telegraf stolbalari’
quyash nurlari’ menen qubi’li’p tur.
— Jazdi’n’ bizler menen 
jaqsi’ ha’m ji’lli’
xoshlasi’wi’na
qara! — dedi kempir apam. Bizler woni’ 
jaqsi’ so’zlerimiz benen
yeslep ju’remiz
.
Usi’ ku’ni
azanda 
Petro ag’ay menen Oksana da bizin’ awi’l
menen xoshlasti’.
(M.K.)