Qadriyatlar falsafasi

11-Mavzu: Diniy qadriyatlar va ularni komil insonni  tarbiyalashdagi 
ahamiyati. 
Reja: 
1.
 
Din – ijtimoiy ongning alohida shakli.  
2.
 
E`tiqod – diniy qarashlarning asosi. 
 
3.
 
Jahonning asosiy  dinlari va ularni xalqlar ma`naviy  hayotiga  ta`siri. Islomiy 
qadriyatlar. 
 
4.
 
Mustabidlik sharoitida diniy qadriyatlarning ahvoli. 
 
5.
 
Mustaqillik sharoitida din. 
 
6.
 
Diniy bag`rikenglik – jamiyatimiz ma`naviy rivojlanishining zaruriy sharti.
 
Din tushunchasi o`zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo`lib, ishonch, inonmoq 
ma`nosini bildiradi. Bizning fikrimizcha, din real voqelikdagi, ijtimoiy hayotdagi 
narsa va hodisalarni tabiatdan, jamiyatdan tashqarida mavjud deb hisoblaydigan, 
ularni o`ziga xos tarzda aks ettiradigan ma`naviy e`tiqod va amalning bir turidir. 
e
`tiqod 
so`zi ham arab tilidan kirib kelgan bo`lib, chuqur, mustahkam ishonch 
ma`nosini anglatadi- Demak, diniy e`tiqod deganda mustahkam, chuqur ishonch, 
maslak, ishonish tushuniladi. Ilohiyot, ya`ni diniy ta`limot nuqtai nazardan "din", 
"diniy e`tiqod" tushunchalari jamiyat, inson, uning ongi hayotning ma`nosi, maqsadi 
va taqdiri uni bevosita qurshab olgan moddiy olamdan tashqarida bo`lgan, uni go`yo 
yaratgan, ayni zamonda insonlarga birdan-bir "to`g`ri", "haqiqiy", "odil" hayot 
yo`llarini ko`rsatadigan va o`rgatadigan ilohiy kuchga ishonch va ishonishni ifoda 
etadigan maslak, qarashlar, ta`limotlar majmuidan iboratdir. 
Arab istilochilari O`rta Osiyoni egallab olgandan so`ng islomni joriy qilish 
bilan o`z yozuvlarini ta`lim-tarbiya, odob-axlokdarini va shu bilan birga arab 
madaniyatini olib keldilar. Islomgacha bo`lgan dinlar bilan bog`liq yozuvlarni, toat-
ibodat buyumlarini yo`q kllishgan. Ibodatxonalar o`rniga masjidlar qurilgan, arab 
alifbosiga asoslangan yozuv kiritilgan. Davlat tili, ilmiy til asosan arab tili 
hisoblangan. Bu haqda Beruniy o`zining "Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" 
asarida yozishiga ko`ra, Xorazmda arab lashkarboshisi qutayba islomgacha bo`lgan 
din bilan bog`liq yozuvlarni yaxshi biladigan va o`z bilimini boshqalarga 
o`rgatadigan kishilarni halok etib, bu yozuvlarni butunlay yo`q qilib yuborgan
19
. 
Islomgacha "din" so`zining o`rniga "tangri yo`li", "unga ishonch" iboralari 
qo`llanilgan bo`lsa kerak. Turkiy elatlarning islomgacha bo`lgan diniy e`tiqodlariga 
binoan "tangri" butun olamni, insonni yaratgan, "yuksaklik", "eng baland", 
"bahaybat" degan ma`nolarni ham anglatgan. 
Muayyan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va g`oyaviy sabablarga ko`ra diniy 
dunyoqarashlar to`la hukmron bo`lgan sharoitlarda qar qanday ilg`or tabiiy, ilmiy, 
jumladan, falsafiy qarashlar ham diniy qarashlarni, ularning mavjudlik sabablarini, 
mohiyati masalalarini chetlab o`ta olmagan; lekin ularning din haqidagi qarashlari 
ruhoniy va ulamolarning rasmiy qarashlaridan jiddiy farq qilgan. Biz bu vaziyatni 
Forobiy va Beruniyning dinga bo`lgan munosabatlarida ko`rishimiz mumkin. 
                                                
19
 +аралсин: Беруний. "+адимга Хал=лардан =олган ёдгорликлар". Танланган асарлар, Т. I – Б. 72. 

---

Forobiyning dinga munosabati asosan uning "Fozil shahar aholisi hakida kitob" 
risolasida bayon qilingan. Uning fikricha, din ham falsafa kabi voqelikni o`rganishga 
qaratilgan, Bu falsafa moddiy olamni bilish, sabab, oqibat bog`lanishlarini aniqpash 
orqali o`rganadi. Din esa voqelikka bu uslub bilan emas, balki tasvir (obrazli), 
ramziy, majoziy, qiyosiy tasavvurlardan foydalanish orqali e`tiqod qilishga chakirish 
yo`li bilan yondashadi. Demak, din voqelikni, sabab va oqibat bog`lanishlarining 
moddiy asosini o`rganmasdan izoxlashga kirishadi. Ayni zamonda voqelikni falsafiy 
bilish, o`z mohiyatiga ko`ra, diniy bilishdan ustivordir. 
Beruniyning dinga munosabati uning "qadimgi xalklardan qolgan yodgorliklar" 
va "Hindiston" asarlarida bayon qilingan. Uning fikricha, din ham bilim bo`lib, 
bunday bilim vokelikdagi narsa va hodisalarni dalillar orqali isbotlash bilan o`rganish 
mumkin bo`lmagan joyda qo`llaniladi. Diniy bilim isbotsiz e`tiqodga, ilmiy bilim esa 
dalillashga, isbotlashga asoslanadi. Beruniyning o`zi esa butkul dalillarga asoslangan 
bilimlar bilan shugullangan. U moddiy olam haqidagi ilmiy masalalarni hal qilishda 
dinning ta`sirini cheklashga intilgan. Forobiy va Beruniy dinga bunday yondashishlar 
orqali ilmiy bilimni din ta`siridan xalos etishga g`oyat o`rinli harakat qilganlar. Ular 
dinga emas, unga singib qolgan mutaassiblikka qarshi chiqqanlar. 
Umuman din, xususan islom dini 5 asosiy funktsiyani boshqaradi. Bular 
qatoriga kompensatorlik, to`ldiruvchilik, integrativ (birashtiruvchilik), regulyativ 
(nazrat  qiluvchilik),  kommunikativ  (aloqa  bog`lovchilik),  legitimevchilik 
(qonunlashtiruvchilik) funktsiyalar kiradi. 
Jamiyat shakllanishining dastlabki davrlarida paydo bo`lgan din xalqlar hayoti 
bilan bog`liq holda rivojlangan, moslashgan, sekin-asta diniy tizimni vujudga 
keltirgan. Natijada  muayyan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy,  madaniy, tarbiyaviy 
vazifalarni bajarishni o`z zimmasiga olgan. Bunday vazifalar jamiyat taraqqiyotining 
yuqori bosqichlarida ayniqsa yaqqol ko`zga tashlanib muayyan qolipga tushib, har 
biri maxsus qoida, g`oya, mafkura, dastur sistemasiga aylangan. 
Dinning yuqorida qayd qilingan besh funktsiyasining qg`sqacha ta`rifi va 
tavsiflari quyidagilardan iborat: 
Birinchidan, 
har qanday din o`z dinidagilar uchun to`ldiruvchi, ovutuvchi 
(kompensatorlik) vazifasini bajaradi. Masalan, insonda diniy ehtiyoj hosil bo`lishini 
olib qaraylik. U o`z hayoti. turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo`lgan 
munosabatlari jarayonida shaxsiy va ijtimoiy ehtiyoj, maqsadlarga etishishi qiyin, 
ilojsiz bo`lib ko`ringanda bunday ma`naviy ehtiyoj vujudga kelgan. CHunki inson 
hayotida quvonchli yoki tashvishli onlarda, orzular ro`yobga chiqishi ilojsiz bo`lgan 
paytda insoniyatning dinga zhtiyoji jamiyat bo`lib yashash talablarida boshlangan; 
din bu o`rinda ma`naviy ehtiyojni qondiruvchi, tasalli beruvchilik vazifasini bajargan. 
Ikkinchidan, 
dinlar o`z ta`limot tizimini vujudga keltirib, unga e`tiqod qiluvchi 
shaxs va jamoani shu ta`limot doirasida saqlashga harakat qiladi. Buni dinlarning 
birlashtiruvchilik (integrativlik) funktsiyasi deyiladi. Bunda din muayyan ijtimoiy, 
etnik va ma`naviy hayotning o`z ta`siri doirasida bo`lishini ko`zda tutadi. Masalan, 
islom o`tmishda Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti, axloqiy munosabatlari, 
hattoki adabiyot va san`atiga o`z ta`sirini ko`rsatgan. Bular orqali elat va xalqdarda 
turli xil birlashtiruvchi munosabatlar qaror topgan. 
Uchinchidan, 
din  dindorlar  hayotini  tartibga  solish,  nazorat  qilish 
(regulyativlik) funktsiyasini ham bajaradi. Har qanday dinlarning muayyan urf-odat, 

---

marosim va bayramlari bo`lib, ularni o`z vaqtida, diniy ta`lim va talab asosida 
bajarilishi shart qilib qo`yiladi. 
To`rtinchidan, 
din dindorlarning birligini, jamiyat bilan shaxsning o`zaro 
aloqasini ta`minlovchi xususiyat - aloqa bog`lashlik vazifasiga ham egadir. Bunda 
konkret bir dinga e`tiqod qiluvchi kishi shu dindagi boshqa kishilar bilan bog`liq 
bo`liish, urf-odat va ibodatlarni jamoa bo`lib ado etish ko`zda tutiladi. CHerkov, 
masjid va diniy tashkilotlar dinning bu funktsiyasini amalga oshirishga 
ko`maklashadi, ayni paytda, bu holatni nazorat kiladi. 
Beshinchidan, har qanday din ijtimoiy tizim sifatida muayyan cheklovlarsiz 
bo`la olmaydi. SHuning uchun u qonun darajasiga ko`tarilgan axloq normalarini 
ishlab chiqadi. Bu bilan u legityumlovchilik-qonunlashtiruvchilik funktsiyasini 
bajaradi. 
Har qanday dinning muayyan tarixiy sharoitda bajaradigan funktsiyalari 
yig`indisi uning ijtimoiy rolini belgilaydi. Dinning ijtimoiy hayotga ta`siri hamma 
vaqt ham bir xil bo`lgan emas. U vaqtga, o`ringa, sharoitga qarab sezilarli darajada 
o`zgarib boradi. 
O`rta Osiyo, jumladan O`zbekistonda islomning o`ziga xos xususiyatlarini 
tushunish uchun muayyan-tarixiy sharoit, xalqning o`tmishi, turmush tarzi, ishlab 
chikarish usullari, etnik xususiyatlarini hisobga olish zarur. 
Islom va Qur`onning vujudga kelishi tarixi bilan bog`liq bo`lgan muammolar 
va ularning echimlari XIX asrning o`rtalaridan boshlab avvalo, SHarq so`ngra Evropa 
islomshunosligida o`rganila boshlangan. Evropa, Amerika islomshunosligi va 
Qur`onshunosligida olib borilgan tadqiqotlarning ko`pchiligi, aniq dalillarga 
boyligidan qat`i nazar, ularning barchasi uslubiy jihatdan cheklangan. 
Din tarixida dinshunoslar dinning paydo bo`lishini turlicha izoxlab kelganlar. 
Uming paydo bo`lish sabablari qadimgi dunyo dinshunoslarini qiziqtirgan, binobarin, 
unga javob topishga harakat qilishgan. qadimgi Xitoy, Hindiston va xususan, qadimgi 
grek faylasuflari borliq to`g`risida fikr yuritganlarida din, uning kelib chiqishi va 
mohiyati to`g`risida ham ayrim g`oyalarni olg`a surganlar. 
Dinning paydo bo`lishi va rivojlanishini ilmiy asoslarda o`rganish quyidagi: a) 
ob`ektivlik; b) muayyan tarixiy sharoitni hisobga olish; v) ilmiylik; g) qiyosiylik; d) 
umuminsoniy qadriyatlar bilan bog`liqliq, e) din mavjudligini, umuman gnoseologik, 
ijtimoiy-iqtisodiy va psixologik sabablarni hisobga olishni taqozo etadi. 
Hozirgi zamon voqeligining xarakterli xususiyati shundaki, jamiyatning 
hamma tomonlariga ilmiy tafakkurning ta`siri keskin kuchaymoqda; uning ijtimoiy 
taraqqiyot omili sifatidagi roli tobora ortmoqda.  Fanning XX asrdagi 
muvaffaqiyatlari chindan ham g`oyat buyukdir. Ular bevosita ishlab chiqaruvchi 
kuchlarga aylanib, insonga tabiat sirlarini tobora chuqur anglash imkonini bermoqda. 
Bu yo`nalishdagi eng muhim bosqich - inson omili va uning ma`naviy qadriyatlariga 
bo`lgan ijobiy munosabatlardir. Talabalar bu imkoniyatlardan to`la foydalanish uchun 
har xil uydirmalarga, buzg`unchilik g`oyalariga mutlaqo ishonmay, ilm-fangagina 
ishonishlari, uni chuqur egallab, shaxsiy va ijtimoiy hayotga tatbiq etishlari lozim. 
Hozirgi  vaziyatda  ilmiy  dinshunoslikning  nazariy  yutuqlari  va 
mamlakatimizdagi diniy tashkilotlarning g`oyaviy va amaliy ish faoliyatini hisobga 
olganda, din va dindorlarga O`zbekiston davlatining adolatli munosabati o`rnatildi. 

---

Bu hol diniy tashkilotlarning hozirgi ijtimoiy tuzumga bo`lgan xolisona, do`stona 
munosabatlariga ob`ektiv baho berishni talab etadi. 
Bularning hammasi davr talabidan va kelajakdagi mas`uliyatni his etgan holda 
respublikamizda aholi dindorligi  darajasini aniqlash, dindorlar  va diniy 
uyushmalarning jamiyatda tutgan