Qadimgi yunonistonda ilm-fan

QADIMGI YUNONISTONDA ILM-FAN
Yevropaliklar uyg’onish davridan boshlab 500 yil davomida qadimgi Yunoniston tarixini oltin davr deb atahmoqda. Chindan ham madaniyatda hozirgi kishilarniyam rom etayotgan ko’plab jozibali jihatlari bor. Bular- jamiyatning oqilona tuzilganligi, inson bilan tabiat uyg’unligi, kuchli diniy hissiyotga berilish va boshqalardir.
Qadimgi yunonlar ilmiy bilimlarni juda qadrlashgan. bu holat ularning avlodlarini ham hayratda qoldirgan. Eng mashhur yunon olimlaridan biri Arximed bo’lgan, u jismlarning suzish qonunini kashf qilgan. Keyinchalik bu qonun uning nomi bilan “Arximed qonuni” deb ataldi.
Pifagor (sharqda-Fisog’urs nomi bilan atalgan) o’sha davrning eng yirik matemati, boshqacha aytganda geomatr bo’lgan va o’zining teoremalarini kashf etdi, jumladan “pifagor teoremasi” yoki “Pifagor jadvali ” hozirgi kunda hammaga ma’lim bo’lsa kerak.
Eramizdan avvalgi 5 asrlarda bilimga chinakam intilish mavjud bo’lgan. Geometriya va perspektiva qonunlaridan ibodatxonalar qurishda foydalanishgan. Shuning uchun keyingi me’morlar ularning ishlarini klasssik ya’ni namunali ish deb e’tirof etishgan.
Yana bir mashhur olim bu Suqrotdir (Sokrat). U insonlarni o’z –o’zini anglashga undaydi. Uning tadqiqotlarini shogirdi Aflotun (Platon) davom etadi. Arastu (Aristotel) ham o’z zamonasining buyuk faylasuflaridan bo’lgan.
SUQROT KIM BO’LGAN ?
Suqrot haqiqatan donishmand va o’zining mutaqil fikriga ega bo’lgan inson edi. Lekin Suqrotning o’zi, chinakam donishmandlik –o’zini sariq chaqaga ham arzimasligini anglashdadir, deb uqtiradi. U yunonistonda taxminan eramizdan avvalgi 470- yilda tug’ilgan. Uning hayoti haqida ma’lumot juda kam. U o’zidan keyin hech qanday asar qoldirmadi. Uning shogirdi Aflotun ustozi Suqrot ta’limotini va g’oyalarini muiloqot shaklida bayon qilib bergan. Aflotun ta’kidlashicha, Suqrot butun vaqtini afina bozorlarida, o’z so’zini tinglashga rozi bo’lgan har qanday odam bilan gaplashib o’tkazardi. U, ayniqsa biror masalada o’zining qat’iy fikriga ega bo’lganlar bilan suhbatlashishni yoqtirardi. Suqrot bunday odamlarni yo’l yo’lakay savol berib, ularni gaplashishga ko’ndirar, so’ng esa ularning johil yoki oqil ekanligini aniqlardi.
Suqrotning asosiy g’oyasi “o’z o’zingni anglab yet”qoidasi bo’lgan. Eramizdan avvalgi 399-yilda dushmanlar uni Afina yoshlarini buzishda va diniy majburiyatlarni mensimaslikda ayblab, sudga chaqiradi. U o’ziga o’lim jazosi berilganini bilgani holda, o’zini haqiqatni topishga bag’ishlab, avvalgidek yashayverish darkorligini bayon etadi. Suqrot o’zining so’nggi kunini ham do’stlari bilan jonning abadiyligi va (oxiratning borligi) haqidagi masalani muhokama qilgan holda hibsda o’tkazdi.
ARISTOTEL (Arastu) KIM BO’LGAN ?
Aristotel (Arastu) o’z zamonasining buyuk faylasuflaridan edi. U Aleksandr Makedonskiyning ustozi ham edi. Arastu faylasuf Suqrot huzurida 20 yilga yaqin ta’lim oldi Aflotun vafot etgandan so’ng Aristotel uning ta’limotini rivojlantirdi. U amalda inson duch keladigan muammolar bilan qiziqardi. Aql qay tarzda ishlaydi ? Haqiqat qayerdayu uolg’on qayerdaligini qanday ajratishimiz mumkin? Hokimiyatning qanday shakli afzalroq? , kabi o’ziga savollar berardi. Arastu atrof muhitni kuzatgan va dalil to’plagan holda bu savollarga javob izlardi. U har bir hodisa o’zining mantiqiy izohiga ega deb bilardi va tadqiqotlar hamda kuzatishlardan hukm chiqaradigan olimlar qatorida edi.
Arastu o’z maktabiga asos soladi va uni “Litseum” deb nomlaydi. U har bir kishi yaxshi va foydali yashab o’tish imkoniyatini bilish yo’li bilan olamda o’z o’rnini egallashi mumkinligiga ishontirishga urinadi.
Guvohlik berishlaricha, Arastu astronomiya, fizika, zooligiya, poeziya, notiqlik san’ati, biologiya, mantiq, siyosat, boshqaruv, axloq odob ilmlari bo’yicha to’rt yuzga yaqin asar yozgan. Arastu asarlarini butun jahondagi olimlar yuzlab yillar mobaynida o’qib o’rganishmoqda.
PIFAGOR KIM BO’LGAN?
Qadimgi yunoniston ko’lap buyuk insonlar vatanidir. Ular orasida eng e’tiborlilaridan biri eramizdan avvalgi VI asrda (taxminan 570-500 yillar)yashab o’tgan Pifagordir. Pifagor g’oyaviy targ’ibotchi- ya’ni voiz, matematik va faylasuf bo’lgan. Uning g’oyalari va e’tiqodiga qarshi chiqqanlar ko’pligi boisidan u o’z vatani Yunonistonni tark etib janubiy Italiyaga ko’chishga majbur bo’ladi.
Pifagor ta’limoti nimasi bilan bu qadar g’ayritabiy bo‘lgan? U ruhning o’lmasligi va bir tanadan boshqa tanaga o’tadi deb ishongan. Boshqacha aytganda, uning fikricha, O’limdan so’ng jannatga kirolmagan ruhlar boshqa odamlar va hayvonlar tanasiga o’tadi. Shu bois u o’z shogirdlariga go’sht yeyish va jonliq qurbon qilishni taqiqlagan. Bundan tashqari Pifagor izdoshlari va pifagorchilar boshqa turdagi g’alati qoidalarga ham qat’iy rioya qilishgan. Masalan ular sukut saqlashi va sharob ichmasligi shart edi. Pifagorning bu g’oyalarning ba’zilari soda va hatto bema’ni tuyulishi mumkin, albatta. Biroq u fanga juda katta hissa qo’shganligini unutmaslik kerak. U torlar tovushining past balandligi matematik jihatdan uning uzunligiga bog’liqligini kashf etdi. Uning ta’limotiga ko’ra koinotda mavjud bo’lgan jamiki narsa- hodisalar asosida sonlar va raqamlar yotadi.
Pifagorchilar quyosh sistemasiga oid nazariyani ham yaratishdi.Xususan geometriyaning fan sifatida shakllanishiga hissa qo’shdi. Ularning bu sohadagi nazariyalari haqiqatga ancha yaqin edi. Bulardan tashqari Pifagor teoremasi deb atalgan to’g’ri burchaki uchburchakka oid qonunni hamma biladi.
PLATON KIM BO’LGAN?
G’arb filosofiyasining asoschisi deb Platonni hisoblaydilar.U Afinada tug’ilgan dastlabki ta’limni Suqrotdan oldi. Platon 30 yoshidan boshlab sayohatga chiqadi va O’rta yer dengizi atrofidagi juda ko’plab shaharlarda bo’lib u yerlardagi faylasuflar bilan uchrashgan. Miloddan avvalgi 388 yilda Afinaga qaytganidan so’ng o’qituvchi bo’lishga qaror qiladi. Keyingi yilda u Akademiya deb atalgan maktabga asos soldi. Platon “Ta’limot haqidagi g’oya” ni yaratdi va uning bizgacha arab tilidagi tarjimasi yetib kelgan.
Platon o’z davridagi ba’zi olimlardan, jumladan Arximeddan farqli holda matematika ilmini barcha narsaning kaliti deb hisoblagan, ammo amalda matematikaga qiziqmagan.
ARXIMED KIM EDI ?
Arximed qadimgi grek olimi, fizik va matematik bo’lib, fanga katta hissa qo’shgan.
Arximed taxminan miloddan avvalgi 287 qadimgi yunon mustamlakasi bo’lgan Sirakuzadagi Sitsiliya orolida tug’ilgan. U juda mohir matematik bo’lib, Misrning Aleksandriya shahridagi Muzeume maktabida ta’lim olgan. U ko’pincha jismlarning suvda suzishi va suyuqliklarni o’rganish bilan shug’ullanadi. Arximedning ochgan qonunlari uning yanada mashhur bo’lishiga olib keldi. Ko’pchilikka ma’lum bo’lgan “Arximed kuchi ” yoki “ Arximed qonuni “ deb nomlangan qonun fizika fanida alohida o’rin egallaydi. U yana Richag qonunlarini ochgan. Miloddan avvalgi avvalgi 212 yilda Rimliklar Sirakuzani bosib olgandan so’ng Arximed o’ldirilgan.