Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

tebranish konturi
deyiladi. 
Kondensator o‘zgaruvchan tok 
tarmog‘iga ulanganda zaryad 
yig‘adi va quyidagicha elektr 
maydon energiyasiga ega 
bo‘ladi. 
2
CU
C
2
q
W
2
m
2
m
m
.
el
=
=
Kondensatorning 
zaryadsizlanishidan g‘altakda 
hosil bo‘luvchi magnit maydon: 
2
LI
W
2
m
m
.
m
=
Tebranish konturida energiyaning saqlanishi: 
W
T
=W
el
+W
m
=W
el.max
=W
m.max
=const 
2
LI
2
CU
;
2
LI
C
2
q
2
m
2
m
2
m
2
m
=
=
Tebranish konturida elektr maydonning magnit maydonga, magnit 
maydonni elektr maydonga davriy aylanishi 
elektromagnit 
tebranishlar
deyiladi. 
t=0 
t=T/8 
t=T/4 
t=3T/8 
t=T/2 
t=5T/8 
t=3T/4 
t=7T/8 
t=T 
W=W
el.max 
W=W
el
+W
m
→
W=W
m.max
→
W=W
el
+W
m
←
W=W
el.max
←
W=W
el
+W
m
→
W=W
m.max
→
W=W
el
+W
m
←
W=W
el.max
←
Tebranish konturida zaryad, tok kuchi va kuchlanish garmonik 
qonun bo‘yicha (sin va cos) o‘zgarishi 
garmonik tebranish
deyiladi. 
1. Zaryadning garmonik 
o‘zgarish tenglamasi: 
q=q
m
sin(
ω
t+
φ
o
) t=0 
q=q
m
cos(
ω
t+
φ
o
) t
≠
0 
2. Tok kuchining garmonik 
o‘zgarish tenglamasi: 
i
=I
m
cos(
ω
t+
φ
o
) 
I
m
=q
m
ω
3. Kuchlanishning garmonik 
o‘zgarish tenglamasi: 
u=U
m
sin(
ω
t+
φ
o
)
 
Elektromagnit tebranishlar davri 
Tomson
formulasi yordamida 
aniqlanadi. 
LC
1
;
LC
2
1
;
LC
2
T
=
w
p
=
n
p
=
d
S
SN
2
T
o
2
o
e
e
×
m
m
p
=
l
95. O‘zgaruvchan tok zanjirida aktiv qarshilik 
1. O‘zgaruvchan tok tarmog‘iga rezistor ulansa, uning qarshiligi 
aktiv qarshilik
deyiladi. 
m
m
T
T
I
U
I
U
i
u
R
=
=
=
Aktiv qarshilik
skalyar kattalik bo‘lib, X
R
yoki R harfi bilan 
belgilanadi. [X
R
]=1 
Ω
Tebranish konturida doimo tok kuchi zaryaddan 
π
/2 qadar oldinda 
yuradi. Kuchlanish bilan bir xil fazada tebranadi. 
2. O‘zgaruvchan tok zanjiriga aktiv qarshilik ulansa, tok kuchi va 
kuchlanish bir xil fazada tebranadi. 
q=q
m
sin
ω
t 
i
=I
m
cos
ω
t 
u=U
m
cos
ω
t 
∆φ=φ
u
–φ
i 
∆φ
=0 
3. Aktiv qarshilik o‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘liq emas. 
4. Tok kuchi va kuchlanishning effektiv (samarador, ta’sir etuvchi) 
qiymati quyidagicha: 
Tok kuchining effektiv (samarador, ta’sir etuvchi) qiymati
skalyar kattalik bo‘lib, I
ef
harfi bilan belgilanadi. [I
ef
]=1 A 
2
I
I
m
ef
=
Kuchlanishning effektiv (samarador, ta’sir etuvchi) qiymati
skalyar kattalik bo‘lib, U
ef
harfi bilan belgilanadi. [U
ef
]=1 V 
2
U
U
m
ef
=

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 70 - 
- 70 - 
96. O‘zgaruvchan tok zanjirida sig‘im qarshilik 
1. O‘zgaruvchan tok tarmog‘iga kondensator ulansa, uning 
qarshiligi 
sig‘im qarshilik
(reaktiv) deyiladi. 
m
m
T
T
C
C
I
U
I
U
i
u
X
R
=
=
=
=
Sig‘im qarshilik
skalyar kattalik bo‘lib, X
C
yoki R
C
harfi bilan 
belgilanadi. [X
C
]=1 
Ω
O‘zgaruvchan tok chastotasining kondensator sig‘imiga 
ko‘paytmasining teskari ifodasi 
sig‘im qarshilik
deyiladi. 
...
C
2
1
C
1
X
C
pn
=
w
=
2. O‘zgaruvchan tok zanjiriga sig‘im qarshilik ulansa, tok kuchi 
doimo kuchlanishdan 
π
/2 qadar oldinda yuradi. 
I
=–I
m
sin
ω
t 
u=U
m
cos
ω
t 
Δφ=φ
u
–φ
i
2
p
-
=
j
D
3. Sig‘im qarshilikning o‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘lanish 
grafigi: 
97. O‘zgaruvchan tok zanjirida induktiv qarshilik 
1. O‘zgaruvchan tok tarmog‘iga induktiv g‘altak ulansa, uning 
qarshiligi 
induktiv qarshilik
(reaktiv) deyiladi. 
m
m
T
T
L
L
I
U
I
U
i
u
X
R
=
=
=
=
Induktiv qarshilik
skalyar kattalik bo‘lib, X
L
yoki R
L
harfi bilan 
belgilanadi. [X
L
]=1 
Ω
O‘zgaruvchan tok chastotasining g‘altak induktivligiga ko‘paytmasi 
induktiv qarshilik
deyiladi. 
...
L
2
L
X
L
pn
=
w
=
2. O‘zgaruvchan tok zanjiriga induktiv qarshilik ulansa, kuchlanish 
doimo tok kuchidan 
π
/2 qadar oldinda yuradi. 
i
=I
m
sin
ω
t 
u=U
m
cos
ω
t 
Δφ=φ
u
–φ
i
2
p
=
j
D
3. Induktiv qarshilikning o‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘lanish 
grafigi: 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 71 - 
- 71 - 
98. O‘zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni. Rezonans 
O‘zgaruvchan tok zanjiridan o‘tayotgan umumiy tok kuchi umumiy 
kuchlanishga to‘g‘ri, umumiy qarshilikka teskari proporsional. 
Z
U
I
=
To‘la qarshilik (impedansi)
skalyar kattalik bo‘lib, Z harfi bilan 
belgilanadi. [Z]=1 
Ω
1. Rezistor, kondensator, induktiv g‘altak o‘zgaruvchan tok 
tarmog‘iga ketma – ket ulansa, to‘la qarshilik quyidagicha: 
I
um
=I
R
=I
L
=I
C
(
)
2
C
L
2
R
um
U
U
U
U
-
+
=
(
)
2
C
L
2
X
X
R
Z
-
+
=
ïî
ï
í
ì
pn
=
w
=
pn
=
w
=
...
C
2
1
C
1
X
...
L
2
L
X
C
L
Kondensatorlar, qarshiliklar ketma – ket yoki parallel ulansa 
umumiysi hisoblanadi. 
2. Rezistor, kondensator, induktiv g‘altak o‘zgaruvchan tok 
tarmog‘iga parallel ulansa, to‘la qarshilik quyidagicha: 
U
um
=U
R
=U
L
=U
C
(
)
2
C
L
2
R
um
I
I
I
I
-
+
=
2
C
L
2
X
1
X
1
R
1
Z
1
÷
ø
ö
ç
è
æ
-
+
=
ïî
ï
í
ì
pn
=
w
=
pn
=
w
=
...
C
2
1
C
1
X
...
L
2
L
X
C
L
3. Tok kuchi va kuchlanish tebranishlari orasidagi faza siljishining 
kosinusi quyidagicha: 
(
)
ï
ï
î
ï
ï
í
ì
÷
ø
ö
ç
è
æ
-
+
=
=
j
-
+
=
=
j
2
C
L
2
2
C
L
2
X
1
X
1
R
1
R
Z
R
cos
X
X
R
R
Z
R
cos
4. O‘zgaruvchan tok zanjiriga ulangan sig‘im va induktiv qarshilik 
teng bo‘lsa, zanjirda rezonans yuzaga keladi. 
Z
R
cos
;
R
X
X
tg
C
L
=
j
-
=
j
X
L
>X
C
bo‘lsa, U faza bo‘yicha I dan oldinda 
φ
>0 
X
L
C
bo‘lsa, U faza bo‘yicha I dan orqada 
φ
<0 
99. O‘zgaruvchan tokning ishi va quvvati. 
Elektr energiyasini hosil qilish. Tok generatori 
O‘zgaruvchan tok tarmog‘iga qarshilik ulanganda unda quyidagicha 
issiqlik ajraladi. 
R
2
t
U
2
Rt
I
2
t
U
I
R
t
U
Rt
I
t
U
I
Q
2
m
2
m
m
m
2
t
2
t
t
t
=
=
=
=
=
=
O‘zgaruvchan tok zanjiriga ulangan rezistorning quvvati 
quyidagicha: 
R
2
U
2
R
I
2
U
I
R
U
R
I
U
I
P
2
m
2
m
m
m
2
t
2
t
t
t
=
=
=
=
=
=
Zanjirdagi to‘la quvvat aktiv qarshilikdagi quvvatga teng bo‘ladi. 
Kondensator va g‘altakda quvvat ajralmaydi. Shu sababdan reaktiv 
(aktiv bo‘lmagan) qarshiliklar deyiladi. 
O‘zgaruvchan tok zanjiriga ulangan rezistordagi quvvat koeffitsienti 
quyidagicha: 
m
m
A
t
t
A
U
I
P
2
U
I
P
cos
=
=
j
Turli energiyalarni elektr energiyasiga aylantirib beruvchi 
qurilmalar 
generatorlar
deyiladi. 
Generatorlarda rotorni aylantiruvchi energiyalar bir – biridan 
farqlanadi. Rotor aylanma harakatga kelganda uning magnit oqimi 
o‘zgaradi va quyidagicha induksiya elektr yurituvchi kuchni hosil 
qiladi. 
ε=ε
m
sin
ω
t 
O‘zgaruvchan tok generatori hosil qilgan tok chastotasi: 
ν
T
=N·
ν
R
Juft qutblar soni 
skalyar kattalik bo‘lib, N harfi bilan belgilanadi. 
[N]=1 ta 
Rotorning aylanish chastotasi
skalyar kattalik bo‘lib, 
ν
R
harfi 
bilan belgilanadi. [
ν
R
]=1 Hz 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 72 - 
- 72 - 
100. Transformator 
Hech qanday energiya yo‘qotmasdan kuchlanishni bir necha marta 
o‘zgartirib beruvchi qurilma 
transformator
deyiladi. 
Transformatorlar 1 – bo‘lib rus olimlari 
P.Yablochkov va I.Usagin
tomonidan yasalgan va amalda qo‘lanilgan. 
Transformatorlarning ishlash prinsipi elektromagnit induksiya 
hodisasiga asoslangan. 
Transformatorning tuzilishi 
1. Transformatorning birlamchi 
chulg‘ami, u o‘zgartirilishi 
lozim bo‘lgan tokka ulanadi. 
2. Transformatorning ikkimachi 
chulg‘ami, u istemolchiga 
ulanadi. 
3. Po‘lat o‘zak 
Kiruvchi tok quvvati chiquvchi tok quvvatiga teng bo‘ladi. 
P
1
=P
2
I
1
U
1
=I
2
U
2