Qadimgi Eron arxitekturasi

---

Qadimgi Eron
arxitekturasi
Muallif: “Arxitektura va shaharsozlik” kafedrasi o’qituvchisi Mo’minxo’jayeva N.

---


G‘arbdan Tigr va Yefirat arxitekturasidagi vodiyda sharqdan Ind vodiysi
oraligida Eron tekisligi joylashgan. Bu yerda qadimdan Sharqiy Eronliklar (0‘rta
Osiyo xalqlarining avlodi) g'arbda (hozirgi forslar avlodlari) ajralgan holda
yashaganlar. Bu ajralishning natijasida, bir-biriga qardosh, ikki etnik
guruhlarning mustakil tarixi vujudga keldi. Bulanian eng qadimgisi Sharqiy
Eronliklar, madaniyati boiib hozirgi Ozarbaydjon hamda Eroning shimoliy
g‘arbiy qismini tanlagan Midiya davlatidir Er. avv. X asrda midiyaliklar
madaniyati haqida birinchi ma’lumot paydo boia boshlagan. Er. aw. VIII
asrga kelib, ular poytaxti Ekbatonda (hozirgi hamadon) joylashgan kuchli
davlatni tashkil etganlar. Qadimgi tarixchilaming yozishicha baland tog‘ yon
bag‘rida joylashgan Ekbaton shahrining umurnan devori bo‘lmagan faqat
baland ko'tarib to‘rgan shahridan uchtasigina mustahkam devorlari bilan
himoyalangan. Kal’ aga tutashgan saroy inshootlari ham uzunligi 1 km dan
ortiq devorlar bilan o‘rab olingan.

---


Saroy binolari bir necha peshayvonli zallardan iborat bo4 lib, ularni bir-biridan
xovlilar ajratib turgan. Zalllarining tomlari va ulami ushlab turuvchi ustun
(qolonna) lar kedr, keparis (sadaf) daraxtlaridan ishlangan va ular ustidan
oltin va kumush qoplamalar bilan qoplangan.

Midiya Ekbatondan tashqari, yana ko‘pgina boshqa sbaharlar mavjud boiib,
kanallar, katta-katta turar uylar, bogiar va uzumzorlar shahaming asosiy hayot
qismini tashkil etgan. Suriyaliklar ishlagan suratda, midiyaliklaming KISHESSUM
shahri va unda minorasimon uylar aks ettirilgan. Midiyaliklar otashparastlik
diniga mansub boiganlar. Shuning uchun ham ular ibodatxonalar va
ehromlar o‘rniga ochiq havoda olov o'chogini qurib, o‘shanga siqinganlar.

Midiya Ekbatondan tashqari, yana ko‘pgina boshqa shaharlar mavjud bolib,
kanallar, katta-katta turar uylar, bogiar va uzumzorlar shahaming asosiy hayot
qismini tashkil etgan. Suriyaliklar ishlagan suratda, midiyaliklaming KISHESSUM
shahri va unda minorasimon uylar aks ettirilgan. Midiyaliklar otashparastlik
diniga mansub boiganlar. Shuning uchun ham ular ibodatxonalar va
ehromlar o‘rniga ochiq havoda olov o'chogini qurib, o‘shanga siqinganlar.

---


Midiyaliklaming turar uylarga tahlid qilingan maqbaralari, baland qoyalarga
o‘matilgan boiib, Forslaming so‘ngi davrdagi maqbara- laridan birmuncha
farq qiladi.

Maqbaraning tarzi (fasadi) baland g‘oya toshlarga o‘yib ishlangan. Biz bu
yerda qadimgi Rim madaniyatiga xos boigan, ikki ustunli, muqamasli, ionik
orderi tim solida peshayvon (portik ) ni va uning tepa qismi «antablimenti»ni
ko‘ramiz. Ular qoyaga o‘yib ishlangan. Haqiqatdan ham ustun va to‘sinlari
yog‘ochdan boigan bu maqbaralar shaklan turar joylami eslatadi. Er. av. VII
asming oxiri va VI asming boshlariga kelib midiyaliklar bobilliklar bilan til
biriktirib, kuchsizlangan Assuriyani tor-mor etadilar va Amudaryodan to fors
ko‘ rfazigacha bo‘ lgan yerlami egallaydilar.

Ko‘p o‘tmay er. av. 553-yilda, fors qabilalari. Axmoniylar sulolasining asoschisi
Kir boshchiligida dastlab Urartu podsholigini o‘ziga bo'ysindiradi va keyin
Midiya shoxi Astita ustidan g‘alaba qozonadi, ammo, midiyaliklar yaratgan
madaniyat oimadi chunki midiyaliklaming memorchilik an’analari, fors
memorchiligining shakllanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan edi.

---


Midiyaliklar ustidan qozonilgan g‘alabadan so‘ng, forslar tez orada o‘sha
davridagi madaniyatlashgan olamning talaygina qismini bosib oladilar va
qadimgi Sharq davlatlari orasida eng qudratliligini tashkil etdilar. Fors
axmoniylari san’ati va arxitekturasi ulami kuchmanchi halqlarga xos bo'lgan
amaliy bezak san’atini nazarga olmaganda an’anasiz yaratildi. Toshlami
qayta ishlash, qoyalami yo‘nib maqbaralar o‘matish urartu va midiyadan
qulchilik ziynati mesopatamiyadan, ba’zi bir shakllar assuriya, bobil, misr va
yunonliklardan o'tgan. er. av. VI asming o'rtalarida taxminan 559-550- yillarda
shox kir forslaming daslabki poytaxtiga pasarganga asos soldi, chunki forslar
endigina o‘troq hayotga o‘ta boshlagan edilar. Shahar atrofi togiar bilan
o‘ralgan baland tepalikka joylashgan piramida shaklidagi tepalikning ichida
katta ayvon (terassa 78*79) ko‘ri!gan. bu yerda shox qo‘rg‘oni joylashgan.

Tepalikning ostidagi vodiy alohida chodirlar bilan toidirilgan shaharning bu
qismi
ko‘chmanchilaming
vaqtinchalik
manzili
boiib
xizmat
qilgan
qo‘rg‘ondan g‘arbga qarab, saroylar maydonlari orqali о igan yoida
Pasargadaning eng asosiy yodgorligi - Kir maqbarasi joylashgan.

---


Kir maqbarasi uncha katta boimagan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi xona
(316m*218m) 6 zinapoyali asosga o‘rnatilgan va 2 nishabli tom bilan yopilgan.
Maqbara katta hajmdagi toshlardan terilgan boiib, uning umumiy balandligi
11 m teng. Maqbarani 3 tomonidan o‘rab to‘rgan qo'sh devor va ustunlar
qatori,
o'rta
asrda
musulmonlar
tomonidan
quriigan
Iskandar
Makedonskiyning yurishlari davrida unga hamrohiik qilgan yunon tarixchisi
Aristotilning aytishicha, maqbarining atrofi har xil daraxtlar oikazilgan va
suqorib turiladigan o‘tli ko‘klamzorlardan iborat boigan.

Takidlash lozimki, maqbarani yaratishda me’mor qoilagan uslub yani terilgan
toshlar balandligini sekin asta qisqarib borishi, bu su’niy perspektiva
masshtabini hosil qilish orqali inshootni o‘zini haqiqiy oichamidan ulug‘vor qilib
ko‘rsatishdir. Shox Kiming vafotidan so‘ng u asos solgan davlatda qalayenlar
boshlandi, faqatgina Doro I ning olib borgan ehtiyotkoriik va uzoqni ko‘ra
oladigan ziyrak siyosati tufayligina bostirildi.

---


Elam davrida (mil. av. 3—2 ming yilliklar) bir qancha shahar-davlatlar boMgan. Ular
qatorida poytaxti Suza (Shushan) boMgan Suziyona, Anshan (Anzan), Simashkinni
ajratish lozim. Elam Old Osiyo bilan mustabkam (chambarchas) bogMiq bo‘lib,
shaharlarida zikkuratlar katta mavqega ega boMgan. Choga Zambil (hozirgi Dur-
Untosh) mil. av. XI11—VII asrlar davomida hayot kechirgan. Tashqi shahar
devorining uzunligi 4 km atrofida edi. Shahaming sharqiy qismida saroy (70x54 m)
boMgan. Ichki shahar (muqaddas daha) devorining uzunligi esa 1,5 km dan ortiq
edi. Ichki shahaming zikkurati (105,2x105,2 m) besh pog‘onali (yarusli) boMib, uning
dastlabki balandligi 53 m ni tashkil etgan. Shaharning mazkur qismida
ibodatxonalar guruhi ham qurilgan edi.

Persepol (Taxti Jamshid) saroyi qoldiqlari tepalikda joylashgan. Saroy Doro va
Kserks tomonidan barpo etilgan. Shahar tashqarida, Naqshi Rustamda
otashparastlar ibodatxonasi — Kabai Zardusht joylashgan. Saroydan 6 km
masofada ahamoniylar tomonidan Istaxr shahri ham barpo etilgan. Deyarlik besh
asr yashab, X asrda vayron etilgan. Suz (Shish) mil. av. 4-mingyillikda vujudga
kelgan. Elam davlati davrida ham poytaxt bo‘lgan. Shahar to'rt tepalikdan iborat,
Bular: yuqori shahar («akropol») tepaligi, apadan tepaligi, podsho shahri tepaligi
va hunarmandlar shahri tepaligidir. Mil. av. VI asrda yuqori shahar, apadan va
podsho shahri tepaliklari devor bilan o‘rab olindi. Yuqori shahar (akropol) qal’a
vazifasini o ‘tadi.

---


Eron salavkiylar (mil. av. IV—III asrlar) davlati tarkibiga kirgan davrda
shaharsozlikda ellinistik jihatlar yorqin nam oyon boMdi. Bu jihatlar Iroqdagi
salavkiylarning, keyin parflarning poytaxti boMgan va yuqorida zikr qilingan
Salavkiya shahrida ko‘rindi. Parfiyaning (mil. av. Ill — mil. Ill asrlar) saroylar me’-
morligida hovlili va toq shaklida yopilgan ayvonli va alohida hovlida
ibodatxona qurish usuli qaror topdi. Ko‘xi Xo‘ja saroyini (Afg‘oniston
chegarasida) bunga misol tariqasida ko‘rsatsa bo’ladi.

Parfiyaning diniy markazi Fraaspa (hozirgi Taxti Sulaymon)dir. U Eron
Ozarbayjoni hududida, mamlakatning shim oli-g‘arbida joylashgan boMib,
nafaqat Parfiya podsholari sulolasi, balki sosoniylar sulolasi hokimligi davrida
ham zardushtiylik dinining markazi vazifasini o ‘tagan (X III—XIV asrlargacha
hayot kechirgan). Fraaspa tarxi oval shaklida boMib, uzunligi 1200 m, eni 5 m,
balandligi 14 m ga yetgan qo‘rg‘on devorida 2 darvoza, 27 burji boMgan.
Fraaspaning
o‘rtasida
koM
mavjud
edi.
Shaharda
saroylar,
olov
ibodatxonalari boMgan.

---


Eron yerlarini birlashtirib, uning tarkibiga qator mamlakatlar ham kiritilgan
Sosoniylar davrida (III—VI asrlar) shaharsozlik jadal rivoj topdi. Muntazam tarhli
shaharlar paydo boMdi. Me’morlikda xarsangtosh, pishiq va xom g’isht, ganch
qo’llanilgan. Ravoqlarning linga chizig’i elliptik shaklga ega boMgan.
Muntazam tarxli shaharlar (Gur, Nishopur) ulkan saroylar (masalan, Iroqdagi
Ktesifonda), bogMar (Qasri Shirinda), ko‘prik-to‘g‘onlar (Dizfulda, Shushterda)
qurilgan.

Eron janubidagi Gur (hozirgi Feruzobod) shahari 224 yilda tarxi doira shaklida
barpo boMgan. Shahar o‘rtasini ikki konsentrik qo‘rg‘on devor o'rab olgan.
Markazda hajmi 9x9x33 in boMgan olov minorasi boMgan edi. Shaharning
atrofida Ardasherga va boshqa shaxslarga tegishli saroylar qad ko’targan.

Eronning shimoli-sharqida (Xurosonda) III asrda barpo etilgan Nishopur shahari
ham to‘g‘ri to‘rtburchak tarxga ega bo’lgan (Shaharda keyinchalik Umar
Xayyom maqbarasi paydo bo’lgan).

Mamlakat g‘arbidagi Dizful shaharidagi ko‘prik-to‘g‘on Rim asirlari tomonidan
toshdan, 22 ravoqli qilib qurilgan edi. Uzunligi 400 m atrofida bo’lgan.

---


Slnishtar shahari ham g‘arbda joylashgan bo’lib, dastlab, mil. av. 2-ming yillikda barpo
bo’lgan. Ill asrda esa Qorun daryosida «Bandi qaysar» («Valerian ko‘prigi») nomi bilan
ataladigan ko‘prik-to‘g‘onning uzunligi 550 m ni tashkil etgan.

Eron shaharsozligida hashamli saroylar katta rol o‘ynagan. Saroy me’morligida dastlabki
devorlarda mahalliy toqli ayvon bilan ellepistik gipostil tarqalgan bo’lsa, keyinchalik
yunon jihatlar tamoman yengilib, faqat toqli ayvonga asosiangan saroylar barpo
etilgan.

Mil. av. 1-mingyillik davomida Afg‘oniston Ahmoniylar (m.av. IV—VI asr), Maqduniy
(m.av. IV asr), Yunon-Baqtra (m.av. II —III asr) davlatlari tarkibida boMgan. M.av. Ill asrda
ellinistik. keyin Kushon madaniyati bilan bog’liq bo’lgan.

Balx (hozirgi Vazirobod) m.av. 1-mingyillikda karvon voMlar tiziinida muhim rol o ‘ynagan
shahardir. Kushon va undan keyingi davrlarda buddaviylik diniy markazi vazifasini
o'tagan.

Hirot Osiyoning eng qadimgi shaharlaridan. Maqduniy davrida Oriyona deb atalgan.
Kobul milodiy I asming boshidayoq hayot kechirnyotgan edi. Hoziigi Kobulning janubi-
sharqida buddaviylar shahari qoldiqlari mavjud.

Oyxonim-Aig‘oniston shimolidagi olimlar tomonidan nisbatan yaxshi o'iganilgan ellinistik
shahardir

---

---