Qadimgi dunyo tarixi

17 mavzu. Mil. avv. VIII-III asrlarda Rim tarixi.

Tayanch iboralar: Apenin, Padus, korslar, sardlar, sikanlar, etrusklar, «muqaddas ko’klam», Kelt, ligur, luxomon, lotun.

Apeninyarimoroliningo’rtadengizningmarkaziyqismigayoribkiribdengizniikkiqismgabo’libyuborganuzunkeganyerdir. YarimorolniYevropaqi’tasiniasosiymassividanajratibturganvao’tibbo’lmaydiganbalandalptizmatog’lariyarimorolningshimoliychegarasidir. Yarimorolningasosiniesaalpdanshimoliyg’arbgatamontormoqtortibvabutunyarimorolbo’ylabqatortizilibketganApenintog’laritashkiletadi. DastlabApeninlarg’arbiyqirg’oqdansharqiyqirg’oqgachayarimorolnikesib, shimoliy-g’arbdanjanubiyshaqtamongao’tib, janubroqdabirdanigajanubiyg’arbgaburiladi , keyinsekinastapastgatamontushibyarimorolningjanubiyqirg’ogiga-Brutiyoblastigaetibboradi.
Apenintog’larinishutariqajoylashganligitufayliyarimoroluchqismgabo’lingandayko’rinadi.Shimoliyqism-ApninlarbilanAlplaro’rtasidagipasttekislikdaniborat. ItaliyaningAdriatikdengizigaquyadiganengkattadaryosiPadus (hozirgiPo) o’ziningirmoqlaribilananashupasttekislikdanoqibo’tadi. Makaziy qism-uni shimoldan sharqdan va janubi sharq tamondan Apenin tog’lari qurshab turadi. Bu tog’larning balan g’arbiy yon bag’irlari sekin asta pasayib boradi, u tog’lar xam o’z navbatida bu qismini bir qancha ayrim rayonlarga, Arnus (hozirgi Arno) daryosi vodiysiga, Tibr daryosi vodiysiga va janubiy hosildor Kampaniya past tekisligi-Volturno daryosi vodiysiga bo’ladi. Shimol va shimoliy g’arb tamondan Apenen yarim orolining boshqa qismidan butunlay ajralib qolgan sharqiy-janubiy Apuliya past tekisligi uchunchi vilyatni tashkil qiladi.

Apenin yarim orolinining sharqiy sohilida dengizchilikni rivojlantirishga imkon bo’lmagan. Uning shimoli batqoq pasttekislik joy bo’lib, Apenin tog’lari sharqiy qirg’oqqa borib taqalgan markaziy qismi egri-bugri va qoyalardan iborat. Qirg’oqning janubi va g’arbidagina bir necha qulay qo’ltiq, ko’rfazlar bor. Tarent qo’ltig’i bilan Neapolitan ko’rfazi eng qulaylaridandir.
Apenin yarim orolining sharqiy sohiliga yaqin biron orol yo’q. Sohil bo’yidagi orollarning hammasi g’arb tomandadir .Engkatta va hosildor Sisliya oroli bamisoli materikning davomidir. Bu oroldan birmuncha narida boshqa ikkita katta orol Sardiniya bilan Korsika joylashgan. Bu ikki orol bilan Arenin yarim oroli o’rtasida bir necha mayda va serqoya orolchalar bor. Ulardan eng kattalari Tirren dengizi qirg’oqlariga yaqin Ilva (hozirgi Elba) oroli bilan Neapalitan ko’rfaziga kiraverishdagi Kapreya (hozirgi Kapri) orolidir.
Apenen yarim orolidagi daryolar sersuv, qishda va ayniqsa bahorda tez oqardir,ammo yozgi jazirama paytlarda bu daryolarni suvlari deyarli g’urib qolddi.Shu sababli ular kemalar yurishi uchun noqulaydir.
Hududlarning turli holatiga ko’ra yarim orolning iqlimi ham har xildir. Shimolda qish paytida salqin yomg’ir va hatto qor ham yog’adi. Ayoz kechalar ham bo’ladi. Tog’ tumanlarining iqlimi ham shu xildadir. Janub va g’arbning dengiz bo’yi tumanlarida esa qishda ham havo iliq bo’ladi, ammo yomg’ir ko’p yog’adi, bu o’simliklarning rivojiga yordam beradi.
Qadimda Apenin yarim orolining ko’p qismi g’arbiy Yevropa o’rmonzorlari singari qalin o’rmonlar bilan qoplangan bo’lgan. Italiya o’rmonlarida dub, qayrog’och, qora qayin, kashtan va Apenin yarim orolining o’ziga xos zamburg’ shakl Qarag’ay o’sgan. Mevali daraxtlardan Italiyada azaldan olma, anor yetishgan. Ammo keyingi zamonlarning Italiyaga xos sitrus o’simliklari, palmalar va hatto zaytun hamda sarv daraxtlari ham bo’lmagan. Bu xil daraxtlar Italiyaga keyingi tarixiy zamonlarda olib kelingan.
Qadimgi Italiyaning hayvonot dunyosi o’rta Yevropadagiga o’xshagan. Qadimgi Italiya tog’lari va o’rmonlarida bug’u, tog’ echkisi, yovvoyi cho’chqa, bo’ri, tulki, shuningdek har xil mayda yirtqichlar, parranda va o’rmalovchi hayvonlar yashagan. Italiya tuprog’iga tutashgan dengizlar (Adriatik, Ioniya, Tirren, Liguriy dengizlari) da baliq, ayniqsa tunisa balig’i va yirtqich baliqlardan murena ko’p bo’lgan.
Apenin yarim orolining yer osti boyliklari ko’p bo’lmagan, foydali qazilmalar nisbatan kam bo’lgan. Alp tizmalarida bir oz oltin, kumush qazib olingan. Markaziy Apenindan «travertin», ya’ni kul rang marmar, «karrar» marmari, ya’ni oq marmar va rangli marmarlar qazib chiqarilgan. Ilva orolidan temir, mis qazib chiqarilgan. Apenin yarim orolining boshqa viloyatlarida aytarli madan konlari bo’lmagan.

Apenpenyarimorolidajudaqadimzamonlardanberiodamlaryashagan.Italiyadayashagankishilarningtopilganizlaribundapaleolitdavridayoqaholibo’lganidandololatberadi. Neolitdavridagimazeyqoldiqlariyarimorolningharxiljoylaridantopildivabumavzeylarningengqadimgisierav 4 mingyillikgamansubdir.
ShimoliyItaliyadaryolarivako’llaridantopilgan, binolarisvayalargao’rnatilganqishloqlarningqoldiqlarier.avv. III-11 mingyilliklargamansub. Buqishloqlaratrofidapaydobo’lgankatta-kichikchirindi, axlatuyumlarigaqarabularniterramaradebataganlar.
Binolarisvayalarustigaqurilganbuqishloqlardaibtidoiydehqonchilikvachorvachilikdanxabardorbaliqchivaovchilaryashagan. Ular tosh qurollar bilan birga mis va bronza qurollarni ham ishlatganlar.
Italiyaning markazidan boshqa qadimgi qishloqlarning xarobalari topilganki, bu qishloqlarning aholisi tosh terib imorat solishni va naqshli sopol idishlar yasashni bilgan, bu- axey Yunonistoni va finikiyadan kelgan kishilar bilan aloqa natijasi bo’lsa kerak. Er.avv. 11 va 1 ming yilliklar o’rtalarida Italiyaning qadimgi aholisi temirdan qurol-yarog’ va mehnat qurollari yasay boshlaganlar. X1X asr o’rtalaridayoq arxeologlar tekshirgan Bolonya shahriga yaqin hozirgi Villanov qishlog’i yonidagi qadimgi shahar xarobalari o’sha davrga xosdir. Bunda temirdan yasalgan yarog’lar va mehnat qurollari, ot abzali qoldiqlari, bronzadan yasalgan zeb-ziynat va ro’zg’or buyumlari, shuningdek kuydirilgan murdalarning kuli saqlanadigan o’ziga xos qo’ra topilgan. Bunga o’xshash buyumlar Italiyaning boshqa joylaridan va Sisiliya orolidan ham topildi. Italiya aholisi temir ishlatishni yunon va Finikiyalik dengizchi savdogarlardan hamda dengiz qaroqchilaridan o’rgangan deb faraz qilish mumkin, chunki ular Apenin yarim oroliga tez-tez kelib turganlar.
Temir qurollarning keng joriy qilinishi katta progressiv rol o’ynagan. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning yuksalishi tufayli ichki va tashqi mol ayriboshlash ham rivojlangan. Er.avv. 11 ming yillik oxirlari va 1 ming yillik boshlarida Italiya aholisining sharqiy O’rta dengiz mamlakatlari bilan savdo va madaniy aloqalari doimiy bo’lgan. Bu yerda Italiyada ligurlar, Sisiliyada sikanlar bilan elimlar, Korsikada korslar, Sardiniyada sardlar bo’lgan.
Ammo er.avv. 11 m.y.o va 1m.y.b O’rta yer dengizi havzasi rayonlarida yashagan qadimgi qabilalar va xalqlarning urug’ ko’chishi yuz bergan. Sharqdan Apenin yarim oroliga ungacha Illiriyada, dunay havzasida va hatto kichik Osiyoning g’arbiy qismida yashagan qabilalar ko’chib kelgan. Eng qadimgi italiy qabilalari qisman Alp tog’lari vodiysiga va shimoli-g’arbiy sohilga siqib chiqarilgan, qisman esa qirib tashlangan yoki kelgindilar assimilyasiya qilgan. U zamonda iqtisodiy va tarixiy jihatdan juda qoloq eng qadimgi italiy qabilalari tarixiy davrda Korsika oroli bilan Apenin yarim oroli qirg’og’ining shimoli-sharqida-Liguriyadagina yashagan.
Er.avv. 1 ming yillikning birinchi choragi oxirlarida Apenin yarim orolining eng qadimgi aholisi har xil qabila va xalqlardan iborat bo’lgan.
Shimoli-sharqiy chekkada Illiriya aholisiga qarindosh venetlar qabilasi yashagan. Illiriyaliklarga qarindosh yapig va messaplar Italiyaning janubi-sharqiy chekkasini ishg’ol qilgan.
Yarim orolning markaziy qismi bilan Sisiliya orolida ko’p sonli italik qabilalari hamda iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan zamonasining eng rivoj topgan xalqi etrusklar yashagan.

Italikqabilalaritili, ijtimoiytuzumivamadaniyatijihatidanbir-birigajudayaqinikkiguruhga- umbro-sabelvalatin-sikulguruhigabo’lingan.
Umbro-sabelguruhigamansubqabilalarApeninyarimoroliningmarkazidaTibrdaryosiningsharqtomonidavaundanjanubgaqarabketganyerlardajoylashganbo’lgan. Ularumbrlar, pesinlar, frentanlarvaAPENINningbalandtog’larqismidayashaganhamdapatriarxal-urug’doshlikmunosabatlarinihammadanko’rauzoqsaqlabkelgansamnitlardir. Italiyag’arbiysohiliningmarkaziyqismigachasiljibkelganmaydaitalikqabilalari: sabinlar, marslar, ekvlar, gerniklar, volsklarhamo’shaguruhgamansubdir.
Tibrningquyioqimidachapqirg’oqvodiysiningkattaginaqisminiitalikqabilalariorasidaengtaraqqiytopganlatinlarqabilasibandqilganvaularyashaganhududLasiyadebatalgan.
LatinlarvakattaKampaniyatekisliginiishg’olqilganosklardehqonchilikvachorvachilikbilanmashg’ulbo’lgan. Ba’ziitalikqabilalarida «muqaddasko’klam» deganodatbo’lgan. Bungasababishlabchiqaruvchikuchlarningo’sishiaholisoniningo’sishidankeyindaqolibborganligidadir. Harbahordayoshyigitlaryig’ilishibqur’atashlangan. Qur’achiqqanyigitlarbirnechaboshmololibko’chishgajoyqidiribketishgan.
QadimgiItaliyaxalqlariorasidaengrivojtopganetrusklarbo’lgan. Rimliklar ularni «tusklar» deb, yunonlar «tirrenlar» deb, o’zlarini esa ular «rasenlar» deb atashgan. Er.avv. VIII-V1 asrlarda etrusklar apenin yarim orolining anchagina qismini band qilib yashaganlar. Ularning shaharlari Padus daryosining quyi oqimida delta va janubiy sohildan tortib Italiyaning g’arbiy qirg’oqlarigacha, Arnus daryosining dengizga quyiladigan etagidan tortib Tibr daryosi qirg’oqlarigacha tarqoq holda joylashgan bo’lgan.
Er.avv. 1 ming yillik o’rtalaridayoq etrusklarning o’z yozuvlari bo’lgan. Ular o’z alfavitlarini finikiyaliklar alfaviti asosida tuzganlar. Juda ko’p Etrusk yozuvlari (9 mingta) saqlangan. Hozirgacha bu yozuv to’la o’qib chiqilgan emas.
Moddiy madaniyatni o’rganish va qadimgi tarixchilar bergan ma’lumotlar etrusk jamiyati sinfiy, quldorlik jamiyati bo’lgan degan xulosaga olib keldi. Etrusk jamiyatining hukmdor tabaqasi luxomon deb atalgan. Harbiy yo’lboshchilar va oqsoqollar luxomonlardan saylangan. Qaram kishilar latunlar deb atalgan.
Er.avv. V11-V1 asrlar etrusk jamiyatining gullagan davridir. Taxminan o’sha davrda etrusklar Kampaniyani o’zlariga bo’ysundirib, unda Kapuya shahrini qurganlar. Tibr daryosining quyi oqimida vujudga kelgan muhim markaz bo’lmish Rim shahri va qisman Lasiyni ham egallagan. Er.avv. V1 asr oxirlarida etrusk shaharlarining qudrati birdaniga bo’shashib ketgan. Shimoliy-sharqdan Alp tog’lari orqali, dunayning yuqori oqimidan keyinchalik rimliklar gallar deb atagan keltlarning drujinalari Rimga bostirib kirgan. Keltlar yo’llarida uchragan hamma narsani yo’q qilib, Apenindan shimoldagi etrusk shaharlariga hujum qilganlar va ularni tor-mor qilganlar.
Er.avv.524-yili Qum shahrining tirani Aristodem etrusklarni tor-mor keltirgan. Bir qancha vaqtdan keyin Aristodem lasiyada Arisiya yonidagi jangda etrusklarga qattiq zarba bergan. Er.avv. 474-yilda Qum yaqinida dengiz jangida etrusklar yana mag’lubiyatga uchrashgan. Shu vaqtdan boshlab ular Kampaniyadagi va o’rta italiyadagi mulklaridan mahrum bo’lgan.
Ammo keyinchalik etrusklar siyosiy mustaqillikdan mahrum bo’lib, sekin-asta qolgan italiy aholisi bilan qo’shilib, ularga singib ketgan. Er. 1 asrida etrusk tilini lotin nutqi muomaladan tamomila siqib chiqargan va keyinchalik butunlay esdan chiqib ketgan.
Qadimgi mualliflardan Gerodot, Strabon, Tasit etrusklar Kichik Osiyoning G’arbiy qismidan ko’chib kelgan deb hisoblaydilar. Lekin er.avv. 1 asrda yashagan yunon tarixchisi Dionisiy Galikarnasskiy ularni azalgi Italiya aholisi deb aytgan.
Yevropa tarixchilaridan bir qismi etrusklarni Italiyaga ko’chib kelgan xalq deb qaraganlar, ammo ularning oldingi, asl vatanlari to’g’risida har xil fikr aytishadi. Italiyaning fashist tarixchilari o’zlarining o’ta ketgan millatchilik qarashlaridan chiqib etrusklarni Italiyaning avtoxtonlari deyishadi.
Rus tarixchilaridan ko’pi antik dunyo mualliflari ko’pchiligining fikri bilan hisoblashish zarur. chunki arxeologiyaning juda ko’p ma’lumotlari buni tasdiqlaydi degan fikrda edilar. Etrusklarning Sharqdan kelganligini taraqqiyparvar rus tarixchisi V.I. Modistov (1839-1907) qatiy va ishonarli qilib isbotlab bergan edi. Rus tarixchilari etrusklarning kelib chiqishi masalasini 1930 yili akademik N.Ya.Marr boshliq bir guruh rus olimlari etrusklar avtoxtonlardan kelib chiqqan degan farazni o’rtaga tashlaganliklari munosabati bilan qizg’in muhokama qilgan edilar. Ammo qadimgi Rim tarixi bilan shug’ullanuvchi rus mutaxassislarining ko’pchiligi (V.S. Sergeyev, N.A. Mashkin, umrining oxirida S.I. Kovalev ham) etrusklarning sharqdan, ya’ni Kichik Osiyodan kelib chiqqanligini aytib o’tishgan. S.I. Kovalev yozganidek, etrusk xalqi Kichik Osiyo g’arbidan kelgan Tirren ko’chmanchilari bilan mahalliy umbra va liguriy aholisining chatishishidan paydo bo’lganligi hammadan ko’ra haqiqatga yaqindir. Jamiyatning hukmron qatlami Kichik Osiyo dan chiqqan avloddan iborat bo’lgan. Bu bir tomondan, etrusklarning madaniy jihatdan Apennin yarim orolida yashovchi aholining ilg’or qismi bo’lish holatini tug’dirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, ularning siyosiy qudrati tez o’sib borishiga yordam bergan Ammo ijtimoiy tengsizlikning keskinligi etrusk jamiyatining tashqi dushmanlarga qarshi kurashda boshlaridan kechirgan birinchi jiddiy larzalardayoq salbiy ta’sir ko’rsatmasligi mumkin bo’lmagan. Etrusklarning siyosiy va madaniy jihatdan Italiya xalqlari o’rtasidagi ilg’orligi yo’qolgan va dastlab bu ilg’orlik yunonlarga va bir qancha vaqtdan keyin Rim boshliq italiya quldor shaharlarining qudratli birlashmasiga o’tgan.
Italiyaning janubidagi va Sisiliyada yunon shaharlari tilga olinmasa qadimgi Italiyani aholisi, uning iqtisodi va madaniy hayoti to’g’risidagi tasavvur mutlaqo to’la bo’lmas edi.
+adimgi yunon mualliflari (Fukidit-Strabon) bayoniga ko’ra, Yunonistondan va Krit orolidan ketgan dengizchilar er avv 2 ming yillikdayoq Italiya va Sisiliya qirg’oqlariga borib etgan. +adimgi rivoyatlarga ko’ra Krit podshosi Minos Sisiliya orolida halok bo’lgan. Arxeologik qazuvlari bu rivoyatni tasdiqlaydi. Janubiy Italiyaning turli joylaridan va Sisiliya orolidan Krit va Miken sopolining parchalari topilgan.
Janubiy Italiya va Sisiliya qirg’oqlarida yunonlarning chinakam muntazam kolonizasiyasi er avv 1 ming yillikning ikkinchi choragida boshlangan. Er avv 8 asrda, ayniqsa 7 asrda bir qancha shahar-koloniyalar paydo bo’lgan. Chunonchi, Sisiliya orolida Sirakuza, Akragaz, Gimer, Messana, Janubiy Italiyada Tarent, Sibaris,Eleya, Kroton, Posidoniya, Kima (italyancha talafuzda Kumi) va undan ajralib chiqqan yangi shahar jamoasi-Neapolist (grekchadan tajimasi-«yangi shahar» ) vujudga kelgan.
Yunon kolonistlari Italiya bilan Sisiliyaga zaytunchilikni, sarv o’tqazish va intensif tokchilikni olib kelishgan. Yunon hunarmandlari qo’shni italiy halqlariga kulolchilik metallsozlik va pul zarb qilish texnikasini o’rgatganlar. Ko’pgina yunon shaharlari Balqan Yunonistonidagi yerlardan ko’ra ancha hosildor bo’lgan bu yerlarda qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishni rivojlantirgan va bundan Yunonistonga don, zaytun moyi, chorva olib borilgan. Italiya va Sisiliyadagi kolonistlar ish kuchiga muxtoj bo’lganliklaridan zo’r berib qullar sotib olishgan va o’z xo’jainlarida ularning meqnatidan foydalanishgan. Kolonistlar Italiy qabilalarini yarim orolning ichkarisiga surib borish hisobiga yangidan-yangi yer mulklarini qo’lga kiritishga uringanlar, Sisiliyada esa tub joy aholini to’g’ridan-to’g’ri asoratga solganlar.
Katta zamindorlar-quldorlarning o’sishi natijasida kolonistlar o’rtasida mulkiy tengsizlik va shu bilan birga sosial tabaqalanish kuchayib borgan va keskin sasial kurash vujudga kelgan.
Ko’pgina yunon shaharlarida Aristokratlar bilan demokratlar o’rtasida juda qattiq siyosiy kurash borgan. Bu kurash ko’pincha turli yunon shaharlari o’rtasida urishlar chiqishga sabab bo’lgan. Masalan, er av 510-yilda Aristokratlar hukmron bo’lgan Kroton shahar aholisi Demokratlar boshqarib turgan Sibaris shahrini vayron qilgan. Ayni zamonda yunonlar etrusklarga qarshi ham shiddatli kurash olib borishga majbur bo’lganlar. Er avv 5 asrda Sisiliya yunonlariga orolning g’arbiy qismida joylashib olgan karfagenliklarning tabora kuchayayotgan hujumlarini qaytarib turishga to’g’ri kelgan. Щuddi shu paytda Italiy halqlariga qarshi ayniqsa qirg’oq bo’yidagi shaharlarni ishg’ol qilishga urinayotgan Samnitlar bilan kurash ham kuchayib ketgan. Yunon kolonistlari Yunonistondagi qarbiy va siyosiy arboblardan yordam olishga harakat qilgan bo’lsalarda, undan natija chiqmagan.
Er avv 3 asr boshlarida Italiyadagi yunon shaharlarining ko’pi rimliklar hukumronligi ostiga o’tib qolgan. Ammo buning natijasida yunonlarning qo’shni italiy aholisiga madaniy ta’siri bo’shashish o’rniga, aksincha yana ham kuchayib borgan. Yunonlardagi hunarmandchilik kasbini, qishloq xo’jalik tehnikasini, ilmiy bilimlarni, harbiy ishni, sa’nat va diniy tasavvurlarni italiylar o’zlashtirib olganlar va ular italiy- Rim madaniyatining tarkib topishiga g’oyat katta ta’sir ko’rsatgan.