Qadimgi Baqtriya Xorazm va Sug‘diyona davlatlari

2.2.Qadimgi Baqtriyada boshqaruv tizimi
Qadimgi baqtriyda o’ziga xos boshqaruv tizmi joriy qilingan .Yani bu davrda Baqtriya Salavkiylar davridagi kabi boshqaruv tizmi joriy qilingan. Shu sabab ham Baqtriyada shunday tizim joriy qilindiku u tizim barcha xalqlar xususan Baqtriyaning madaniy siyosiy tasirida bo’lgan Marg’iyona va So’g’diyonada ham joriy qilingan. Mustaqillikka erishgan Baqtriya Diodot I davrida qudratli davlatga aylanadi. Bu davlatning poytaxti Zariasp-Bahtar hozirgi Afg‘onistonning Mozori-Sharif shahriga 90 km yaqin qadimgi Balx shahri bo’lgan. Dastlab, u Salavka I tomonida turib, Parfiyaga qarshi boidi. Ammo Arshak II podsholigi davrida Baqtriyadagi vaziyat Parfiya foydasiga o‘zgardi. Natijada, Arshak II bilan Diodot II harbiy ittifoq tuzdilar. Lekin Diodot 11 Arshak II bilan tuzgan harbiy ittifoqdan o‘z mavqeyini mustahkamlashda foydalanishni eplay oldiki. Sababi, viloyat hokimlaridan biri Sog‘diyona hokimi yunon Yevtidem Diodot II ga qarshi kurash boshladi. Bu kurashda Ycvtidem g‘ohb chiqdi. U taxminan miloddan avvalgi 230-yilda Yunon-Baqtriya davlatida o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Yevtidem Baqtriyada o‘z hukmronlik mavqeyini mustahkamlashga harakat ijildi. Chunki u kutilmaganda sak-massaget ko‘chmanchi qabilalarining hujumga o‘tishlari mumkinligini yaxshi bilardi. Ayniqsa, u I’arfiya bilan chegaradosh tumanlarga e’tiborini qaratdi. Buning boisi Parfiya tomonidan xavf ehtimoli bor edi. Xuddi kutilganidek, 208-yilda Paifiya podshosi Antiox III Yevtidemga - YunonBaqtriyaga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Bu jangda Yevdidemning 10 ming kishilik qo‘shini tor-mor qilindi, Yevtidemning o‘zi esa Baqtriya harbiy qal’asida yashirindi
Bu qal’a kuchli istehkomga ega edi. Antiox III qal’ani yil davomida qamal holatida saqladi. Ammo Baqtriyani egallay olmadi. Oqibatda ikki o‘rtada 207-yilda tinchlik muzokaralari boshlandi, Yevtidem Antiox III ni Baqtriya podshosi deb tan oldi. Ayni paytda, Yevtidem ham podsholik unvonini saqlab qoldi. Yevtidem bitimga ko‘ra, Antiox III ni bir necha jangovar fillar berish va tashqi siyosatda u bilan bamaslahat ish tutish majburiyatini ham o‘z bo‘yniga oldi. 0 ‘z imkoniyati va kuchiga ishongan Antiox III Yevtidem Hindistonga urush e’lon qildi. U salavkiylar davlatining viloyatlarini o‘ziga tobe etishni maqsad qilgan edi. Ammo salavkiylar uchun Markaziy Osiyo abadiy yo‘qotilgan edi. Miloddan avvalgi 206-yildan e’tiboran, Yunon-Baqtriya davlati uchun salavkiylar xavfi yo‘qoldi. Chunki bu davrga kelib, Antiox III g‘arbda Suriya uchun misrliklar bilan jang olib borar edi. Biroq shimoldan sak-massagetlar xavfi kuchaygan edi. Shu bois, Yevtidem o‘z davlat chegaralarini kengaytirish uchun harakat qilishdan cho‘chidi. Yevtidem boshliq davlat tarkibiga Baqtriya, Sug‘d, Areya va Marg‘iyona hududlari qarar edi. Markaziy Osiyoning bu serunum yerlari, shaharlarga boy viloyatlarida hunarmandchilik keng tarmoq bo‘ylab rivojlangan, dehqonchilik madaniyati qadimdan sun’iy sug‘orishga asoslangan edi.⁶ Cho‘l zonalarida chorvachilik ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgandi. Yunon-Baqtriya davlatining guilab-yashnagan davri mil. aw . HI asrning ikkinchi yarmi va mil. aw . II asrning birinchi yarmiga to'g'ri keladi. Janubiy hududlardan bu davrga oid Jondavlaltepa, Dalvarzin (pastki qatlamlar), Oyxonim, Qorobog'tepa, Kampirtepa kabi yodgorliklardan hokimlar saroylari, ibodatxonalar, turar-joylar, mehnat va jangovar qurollar, turli hunarmandchilik buyumlari hamda ko'plab tanga pullaming topilishi bu hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi rivojlanish jarayonlaridan dalolat beradi. Yunon-Baqriya davlati markazlashgan davlat bo'lib, hokimiyatni podsho boshqarar edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo'lingan bo'lib be viloyat hokimlari podshoga bo'ysunar edilar.

Ba’zi tadqiqotchilar So'g'd va Farg'ona ham Yunon-Baqtriya tarkibiga kirgan desalar, ayrimlari bu davlatning chegaralari Amudaryodan nariga o'tmagan deydilar. So'nggi yillarda olib borilgan qazishmalar natijasida topilgan juda ko'plab irxeologik topilmalar Amudaiyoning o'ng va so'l qirg'og'i aholisini. III-II asriardagi o'zaro aloqalardan darak beribgina qolmay, bu erlarni Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi.

Aynan ushbu davrda Baqtriyadagi o’ziga xos boshqaruv tizimi davlatning gullab yashnashiga olib keldi.aynan Baqtriya orqali boshqaruv boshqa hudularga xususan So’g’diyona va Marg’iyonda joriy qilindi .Aholi joriy qilingan qonun-qoidalarga doim amal qilganlar sababi kimdir qonunlarga rioya qilmay uni biuzsa ushbu shaxs qattiq jazolangan.Bularning hammasi mamlaktda siyosiy tartib o’rnatilgandan dalolat beradi.Har bir inson ushbu qoidalarga amal qilish majburiyatini olgan.
Tarixchi olimlarning guvohlik berishicha ushbu davrdagi boshqaruv tizimi keng muomilada qo’llanilgan boshqaruv tizimlaridan biri edi Yaqin va 0 ‘rta Sharqning turli davlatlari, jumladan O'rta Osiyo nududiarida katta xronologik davr yunon-makedon sulolalari siyosiy uikmronligi davri sifatida izohlanib fanda bu davr-cllinizm davri deb ataladi. Ellinizm-(Bolqon yarim orolidagi Eilada shahri nomi bilan bog‘liq)bu aniq tarixiy mavjudlik bo'lib, iqtisodiy hayotda. ijtimoiy va siyosiy tuzumda, mafkura va madaniyatda ellin (yunon) va Sharq unsurlarining o ‘zaro uyg‘unlashuvi ifodasidir.
Aynan ushbu davrda Baqtriyada ham ellin davri va ellin madaniyati kirib keladi.Xususan Baqtriya yunon madaniyati bilan tanishadi.O’z navbatida boshqa davlatlar xusasan haykaltaroshlik, binokorlik ,hunarmandchilik ananalarini o’zlashtirishdi.

. Mamlakatning gurkirab rivojlanishiga asosan tashqi omillar sabab bo’lgan yani uzoq vaqt boshqa davlatlarga siyosiy qaramlik Masalan Markaziy Osiyo hududi Baqtriya va M argiyona bilan birga hisoblaganda 12 viloyatga boiinib idora qilingan. Bu viloyatlar har yili Doroga 360 talant (soliq miqdori, 1 talant 34 kg ga teng boigan) jarima toiagan. Parfiya, Xorazm, Sug‘d va Area birgalikda 16 viloyat (satraplik) dan iborat boiib, 300 talant, saklar va kaspiylar esa 15 viloyat boiib, ular har yili 250 talant jarima soliq toiagan. Markaziy Osiyo xalqlari qariyb 200 yil (mil.avv. VI-IV asrlarda) Eron ahamoniylari hukmronligi ostida yashagan. Faqat mil.avv. IV asrga kelib, ahamoniylar markaziy hokimiyati kuchsizlangach, bizning ajdodlar o‘z mustaqilligiga erishish imkoniyatiga ega bo’ldi.. Xorazm birinchilardan o‘z mustaqilligini qoiga kiritdi. Baqtriya esa to yunonlar bosqiniga qadar ahamoniylar zulmi ostida edi. ⁷Qadimda bosqinchilar qaysi yurtni egallagan bo‘lsa, yurt va xalqni doimo talab kelgan. Bundan tashqari, tobe yurt va xalqlardan hukmdorlarga sovg‘asalomlar ham kelib turgan. Biroq, shunday bosqinchi hukmdorlar bo‘lganki, ular bu talonchiliklarga qo‘shimcha soliq tizimini ham o‘ylab topganlar

Asosan shu tashqi omillar davlatning rivojlanishiga to’sqinlik qilgan shunday bo’lsada mamlakt gurkirab rivojlandi.Mamlaktning keying taraqqiyotiga asosan boshqaruv tizimiga tashqi omil tasir ko’rsatmadi.Boshqaruv timini Salavkiylar davlatidan olgan bo’lsada uning o’zining asosiy boshqaruv tizimi mavjud edi Salavkiylarning faqat malum qonun qoidalari joriy qilingan.Baqtriyada siyosiy tizim shunday rivjlangan va davlatning keying taraqqiyotini belgilab bergan.