Qabıllaǵan: Najimova Aysara Tema: Sóz shaqabın úyretiwge tiyisli ádebiyatlar dizimin dúziw

Neshe? Neshinshi? Neshinshi? Neshinshi?

Mınaday jumıs islewge de boladı, 40, 50, 60, 70, 10, 90 sanları berilip olardı dápterlerine jazǵanda qatarlıq sanlıqqa aynaldırıp jazıw tapsırıladı, bunnan da oqıwshılar sanaq sannıń keynine qatarlıq sannıń qosımtasın qosıp jazıwǵa úyrenedi. Sonday-aq dara sanlıqlardı qospa sanlıqlarǵa aylandırıp ta úyreniw jumısların islewge boladı. Bunday shınıǵıwlar oqıwshılardıń orfografiyalıq qıralıǵın arttırıp baradı.

Sanlıq boyınsha alǵan bilimlerin izbe-izlikke salıw hám qáliplestiriwde tákirarlaw, sanlıqlardı analizlew isleriniń áhmiyetli ekenligin esten shıǵarmay, basqa sóz shaqaplarınday buǵan da tákirarlaw, tallaw jumısların júrgizip otırıw metodikalıq talapqa juwap beredi.
Almasıq baǵdarlamaǵa sáykes III klasta oqıtıladı. Biraq oqıwshılar buǵan mektepke kelgen kúnnen baslap-aq ushırasadı. Keyin sóz shaqapların ótiwde ásirese atlıqtı, feyildi ótken dáwirinde tartım, betlikti oqıǵanda, ol ústinde jumıs islesedi. Biraq ol tek ámeliy jaqtan ǵana qollanılıp úyreniw, olardıń almasıq ekenligi tuwralı tek III klasta birinshi ret gezlesedi. Negizinde, almasıqlar, ásirese betlew almasıqları oqıwshılardıń sóylew tilinde kóp ushırasadı. Sonlıqtan almasıqlardı úyreniw kóbinese stilistikalıq jaqtan áhmiyetli kategoriya sıpatında qaraw kerek. Oqıwshılardıń almasıqlardı óziniń sóylew, jazba tillerinde paydalanıwı - olardıń bir sózdi qayta-qayta qollana beriwden qutqaradı. Sonlıqtan almasıqlardı úyreniw ol ústinde jumıs islew-baslawısh klass oqıwshıları ushın áhmiyetli dep qaraladı.

Oqıwshılarǵa almasıq tuwralı tolıq maǵlıwmat berilmeydi. Al olardıń qollanıwında eń belsene qatnasatuǵın bólimleri ǵana úyretiledi. Almasıqlardı oqıwshılardıń sapalı meńgerip alıwı, onı is juzinde qollanıp biliwinde kórinedi. Sonlıqtan, almasıq tuwralı, onı úyreniwdiń áhmiyeti tuwralı túsindiriw ámeliy jumıs ústinde alıp barıladı. Sonday-aq tómendegidey mısallar islew arqalı da almasıqlar menen tanıstırıwǵa boladı.

Azat úshinshi klasta oqıydı. Ol hár kúni taza hawada dem aladı. Men búgin klasta gezekshi boldım. Olar meniń menen oynadı. t.b.

Muǵallim`-Bulardı sóylep turǵan kim.

• 
  Men sózi qaysı sózdiń ornına almasıp kelgen
  
• 
  Sen sózi she
  
• 
  Ol sózi she t.b.
  

Usınday reti menen gúrriń arqalı almasıq sózlerdiń qaysı sózlerdiń ornında qollanıp turǵanın anıqlaw, bizler, sizler, olar sózleri qaysı sózlerdiń ornında qollanıp turǵanı anıqlanadı, keyninde bular ne ushın men, bizler bolıp qollanıwı boyınsha sóylesiledi.

Bunnan keyingi sabaqlar betlew almasıqlarının sepleniwi ústinde ótkeriledi. Oqıwshılar seplik jalǵawları menen tanıs bolıwına baylanıslı, muǵallim tárepinen tayınlanǵan keste menen islesiw, sol arqalı oqıwshılardıń esine túsiriw maqsetinde gúrrińlesiwden baslanadı. Bunda seplik jalǵawları, olardıń sorawları, qosımtaların oqıwshılar menen gurrińlesiw arqalı esine salınadı. Onnan keyingi jumıs keste menen alıp barıladı.

Seplik Atları	Sorawları	Birlik			Kóplik
		I	II	III		I	II	III
Ataw	Kim	men	sen	Ol
Iyelik	Kimniń	Meniń	Seniń	Onıń
Barıs	Kimge	Maǵan	Saǵan	Oǵan
Tabıs	Kimdi	meni	seni	Onı
Shıǵıs	Kimnen	mennen	sennen	onnan
Orın	kimde	mende	sende	onda

Betlew almasıqlarınıń birlik túri menen kóplik túri salıstırıw jolı menen analiz etiledi. Bunnan keyin seplik jalǵawları menen túrlengen de qaysı betlew almasıqları hám qaysı sepliktegi almasıqlardıń qalay ózgergeni hám qaysı sepliktegi sózlerdiń ózgermegeni sorawlar beriw arqalı anıqlanadı, oqıwshılar bunı tolıq dálillep beriwi tiyis, eger oqıwshılardıń bunday islew qolınan kelmegen jaǵdayda muǵallim tárepinen dálillenip beriledi.

Kelesi sabaqlarda bul úyrengenlerin bekkemlew maqsetinde hár qıylı kitaptaǵı shınıǵıwlar islenedi. Tákirarlaw sabaǵı arqalı oqıwshılardıń bilimi bir izbe-izlikke salınıp, olardıń bilimindegi, kónligiwindegi kemshilikler tolıqtırıladı.

Feyil túsinigi boyınsha, dáslepki islenetuǵın jumıslar. Feyil ústinde jumıs islew baslawısh klass oqıwshılarınıń turmısında eń bir áhmiyetli orındı iyeleydi. Sonlıqtan bul ústinde jumıs islew dáslepki mektepke kelgen kúnlerden-aq baslanadı. Álbette bul dáwirdegi jumıs tek muǵallimniń oqıwshılar menen gúrrińlesiwiniń barısında qollanıladı. Máselen, muǵallim suwretlerdi kórsetip, mınaw kim? ol ne qılıp atır? degen sorawlar ústinde islew arqalı oqıwshılar feyildi oqıw barısında dáslepki durıs paydalana biliw basqıshına ótedi. Bunnan keyingi jumıslarında da usınday etip paydalanıp otıradı. Muǵallim sorawlar arqalı qalay qollanıwdı úyretip otıradı. Sonlıqtan bul dáwirde feyil boyınsha dáslepki kónligiwi payda boladı.

Feyil boyınsha jumıs I klastıń ekinshi yarımında 3- klasta jıl dawamında qq tilin oqıw dáwirinde feyil boyınsha programmalıq materiallar ústinde jumıs islenedi. Baslawısh mektep bag`darlamasinda feyildi hár tárepleme úyreniw názerde tutılmaydı, al oqıwshılar turmısında qollanılmaytuǵın eń kerekli dep tabılǵan materiallar baslawısh klasstıń barlıq klasslarında oqıtıladı. I-klassta «Háreketti bildiretuǵın sózler» teması boyınsha jumıs islewden baslanadı. Bunda muǵallim dáslepki jumıslarınıń biri retinde hár qıylı suwretler kórsetip, sol ústinde sóylesiwden baslaydı. Máselen, I klasstıń qq tili sabaqlıǵında suwretlerge qarap, olardıń ne islep atırǵanın aytıń, delingen. Suwretler, birinshi bala fizkul`tura (denesin shınıqtırıp) oynap atır, 2) bala juwınıp atır, 3) bala awqat jep atır, r) bala kiyinip atır.

Muǵallim endi usılarǵa qarap sorawlar qoyadı, shártli túrde hár balaǵa at qoyadı, solay etip Azat ne islep atır? Azat fizkul`tura oynap atır. (muǵallim taxtaǵa jazıp baradı) Kamal ne islep atır? Kamal juwınıp atır. Bayram ne islep atır? Bayram awqatlanıp atır. Ruslan ne islep atır? Ruslan kiyinip atır, dep gúrrińlesiw arqalı tórt gáp dúzedi. Bul taxtaǵa jazıwlı turadı. Endi muǵallim analizge ótedi. Bunda birinshi ret atlıqtı soraw arqalı tabıw kerek. Sebebi, feyildiń aldında atlıqtı «zattıń atın bildiretuǵın sózler» degen at penen úyrengen. Sonlıqtan oqıwshılar gáp ishindegi zattıń atın bildiretuǵın sózdi sorawı arqalı tabadı. Bunnan keyin oqıwshılarǵa atlıqtıń (balanıń atı menen isletiledi) háreketin bildiretuǵın sózdi soraw arqalı tabadı. Mine usınday printsip boyınsha tórt gápte analiz etiledi. Oqıwshılar taxtada jazıwlı gápti dápterlerine kóshirip jazadı hám háreketti bildiretuǵın sózlerdiń astın sızıp qoyıń dep (sorawlarına sózdiń ústine jazdırıw da, jazdırmawda múmkin) tapsırıladı.

Bul dáwirde oqıwshılarǵa tanıs zatlar hám ózlerinshe taba alatuǵın háreketti bildiretuǵın sózler ústinde jumıs islew jaqsı nátiyje beredi. Máselen, oqıwshı ne qıldı? quslar ne qıladı? búlbil ne qıladı? qoraz ne qıladı? iyt ne qıladı? h. t. b. usaǵan sorawlar ústinde islewge boladı. Jáne de, háreketti bildiretuǵın sózlerdi zattıń atın bildiretuǵın sózler menen birlikte alıp qaraw tiyis.

Feyil ústinde dáslepki juwmaq. Zattıń háreketin bildiretuǵın sózler ne qıladı? ne qılıp atır? degen sorawlarǵa juwap beredi, zattıń háreketin bildiretuǵın sózler zattıń atın bildiretuǵın sózler menen tıǵız baylanıslı boladı degen juwmaq beriwge boladı. Bul juwmaq oqıwshınıń óziniń hám ózine tanıs zattıń háreketlerin bildiretuǵın sózler menen islesiw menen bekkemlenedi.

Bul boyınsha dáslepki kónligiwler ushın 1 klastıń sabaqlıǵında hár qıylı mısal tekstleri berilgen. Sonıń menen qatar mınaday da kónligiwler ústinde islewge boladı.

1. Kishi tekstler berilip, kóshirip jazıw hám háreketti bildiretuǵın sózlerdiń astın sızdırıw.

2.Teksttegi zattıń háreketin bildiretuǵın sózlerdiń qasına qawıs ishine sorawların tawıp qoyıw

3. Zattıń atın bildiretuǵın sózler berilip, háreketti bildiriwshi sózdiń sorawın qatar qoyıp, oqıwshılarǵa sorawlar arqalı zattıń háreketin bildiretuǵın sózlerdi taptırıw. MısalıÚ uǵallim ne isleydi. Qus ne qıladı. t.b.

4.Muǵallim tárepinen tekst berilip, oqıwshılarǵa zattıń atın bildiretuǵın sózdiń astın bir sızıń, zattıń háreketin bildiretuǵın sózlerdiń astın eki sızıń degen jumıs beriledi.

5.Basla, jaz, oqı, juz usaǵan zattıń háreketin bildiretuǵın sózler berilip, olarǵa túbirles sózler taptırıw. Mısalıoqı, oqıw, oqıwshı, oqıydı.

6.Muǵallim tárepinen ayırım zatlardıń atı berilip, oqıwshılarǵa onıń barlıq háreketin bildiretuǵın sózlerdi tapsırıw arqalı jumıs isletiw. MısalıÚyrek-ushadı, juzedi, súńgiydi, ǵańqıldaydı t.b.

7.Oqıwshılarǵa tanıs zatlardıń atın usınıp, olardıń qanday háreket etetuǵının taptırıw. Mısalıbalıq-juzedi, sıyır . . . . ,

iyt . . . , at . . . t.b.

8. Háreketti bildiretuǵın sózlerdi berip, ol kimniń yamasa neniń háreketi ekenligin taptırıw. Mısalı . . . . . oqıydı, . . . . . qosıq aytadı, . . . . . . sayraydı t.b.

9. Eki baǵanaǵa sózler toparın berip, birinshi baǵanaǵa zattın atı, ekinshi baǵanaǵa háreketi berilip, olardıń qaysı zatqa tiyisli ekenligin aytıw. Mısalı

Búlbil juzedi

Úyrek sayraydı

G`arǵa jawadı

Qar ǵaqıldaydı

10. Ayırım zattıń atın bildiretuǵın sózlerdi berip, oqıwshılarǵa ol sózlerdi háreketti bildiretuǵın sózlerge aynaldırıw tapsırıladı. Mısalı, oy-oyla, sálem-sálemles, uyqı-uyqıla, baw-bawla, atız-atızda hám t. b.

Muǵallim bunday jumıslardı oqıwshılar menen dáslepki islesiwleri bolǵanlıqtan oqıwshılardıń múmkinshiligin eske ala otırıp jumıs beriwdi esinde saqlawı tiyis. Oqıwshılardıń kúshi jetetuǵın jumıs bersek, olar jumıstı shın intası menen, sanalı túrde islew múmkinshiligin aladı.

Al II klasslarda oqıwshılardıń birinshi klassta islegen jumısları boyınsha eske túsiriwden baslap, bir qansha ámeliy jumıslar islenedi. Feyil tuwralı birinshi ret tanısadı. Sorawları menen burın tanıs bolǵanlıqtan, bul boyınsha oqıwshılar jumıs isley aladı. Jumısınıń nátiyjesine súyene otırıp, zattıń is-háreketin bildiretuǵın sózlerdi feyil deymiz dep juwmaq beriledi hám sorawları menen ekinshi ret tanıstıradı yamasa muǵallim oqıwshılar menen suwret, zattıń ózi, suwretler arqalı gúrrińlesedi hám sorawlar arqalı feyillerdi tapqızadı hám sol arqalı juwmaqqa keltiriwge boladı.

Feyildiń lingvistikalıq ózgesheligi basqa sóz shaqaplarına qaraǵanda da qospalı. Sonlıqtan, baslawısh klaslarda joqarıda sóz etkenimizdey ayırım kategoriyaları menen ǵana tanıstırıwǵa tuwrı keledi. Máselen, 1 klasta zattıń atın bildiretuǵın sózler menen ulıwmalıq sıpatta ǵana tanısadı II klasta feyil onıń sorawları, bolımlı, bolımsız feyiller, III klasta feyil, sorawları, feyildiń betleniwi, máhálleri boyınsha bilim hám kónlikpeler aladı.

II (III) klass oqıwshıların feyildiń bolımlı hám bolımsız túrleri menen tanıstırǵanımızda bulardı bir-biri menen salıstırıw usılı menen iske asırıwımız kerek. Bul ushın dáslep mısallar menen bolımlı feyil ústinde, keyin bolımsız feyil ústinde mısallar isleymiz. Bunı mınaday keste arqalı islesek boladı.

Bolımlı feyil	Bolımsız feyil
Ne isledi? ne qıldı?	Ne islemeydi? ne qılmaydı?
Ashtı, kórdi, ayttı, júrdi, qayttı, kún suwıttı, kún ashıldı, qar jawdı, jawın jawdı h. t. b.	Aytpadı, kórmedi, atladı, júrmedi, qaytpadı, kún suwıtpadı, kún ashılmadı, jawın jawmadı h. t. b.

III (IV) klasta oqıwshılardıń feyil tuwralı túsinigi qáliplesedi. Sonlıqtan burınǵı klasslarǵa qaraǵanda feyildiń birneshe kategoriyaların úyretiw maqset etip qoyıladı. I-III klasslarda úyrengenleri boyınsha birqansha jumıs islewden baslap, feyil tuwralı úyrengenleri esine túsiriledi hám feyil boyınsha bilimleri tolıqtırıladı. Bul jerde kóbirek feyiller ústinen qadaǵalaw júrgizip, mánilik tárepine, mánisine qaray sorawlarınıń ózgerip otırıwına dıqqatın awdarıp barıwı kerek. Bul arqalı feyildiń hár qıylı is-háreketin bildiretuǵının háreketke baylanıslı tiyisli sorawlarınıń bar ekenliginiń, atlıq, kelbetlik usaǵan bul da belgili sóz shaqabı ekenligin, biraq atlıq zattıń atı, kelbetlik zattıń sın-sıpatın, al feyil bolsa sol zattıń is-háreketi ekenligin túsinedi. Sol arqalı bir-birinen ayırılıp turatuǵınlıǵın biledi.

Bunnan keyin feyildiń máhálleri menen tanıstırıwǵa ótiledi. Bunda jumıstı ámeliy jaqtan máháldiń qanday bolatuǵınlıǵı sóz etiledi. Házirgi máhál, ótken máhál, keler máhál terminleri menen tanıstırıw arqalı is hárekettiń bolıwına baylanıslı gúrrińlesiledi. Sonday-aq búgin, keshe, erteń, házir degen waqıt ráwishlerin paydalanıw arqalı da ańsat túsindiriwge boladı. Bul jerde máháldi bildiretuǵın feyillerdiń mánisi menen sorawlarına da oqıwshılardıń dıqqatın awdarıw orınlı. Oqıwshılar sorawlar arqalı mánisin de túsinip alıwına boladı. Máselen, házirgi máhál ne qılıp atır? degen sorawǵa juwap berip, is-hárekettiń házir bolıp atırǵanın ańlatadı. O`tken máhál ne qıldı? ne isledi? degen sorawlarǵa juwap berip, is-hárekettiń ótken waqıtları bolıp ótkenin, keler máhál ne qıladı? ne qılmaqshı? degen sorawlarǵa juwap berip is-hárekettiń endi bolatuǵının kórsetedi.

Bunı keste arqalı túsindiriwge de boladı.

Házirgi máhál	O`tken máhál	Keler máhál
Ne qılıp atır? Ne islep atır? N qılıp júr?	Ne qıldı? Ne isledi? Ne qıldım?	Ne qıladı? Ne qılmaqshı? Ne qıla jaqpan?
Oqıp júr İslep atır Úyrenip júr Sóylep tur Jazıp atır	Oqıdım Jazdım Úyrendim Sóyledim İsledim	Baraman Barajaqpan İsleymen Jazaman Jazbaqshıman

Paydalanǵan ádebiyatlar

1. Qosimov, Matjanov, H.Ǵulomova, Sh.Yóldashova

Ana tilin oqıtıw metodikası. Tashkent-2009.

2. Ǵulomova, Yóldashova, Vahiev. Taza jazıw oqıtıw

metodikası. Tashkent-2009

3. Matjanov, Nısanbaeva. Ana tilin oqıtıw

metodikasi. Tashkent- 2013

4) Bekniyazov, A.Pirniyazova, Pirniyazov.

Tashkent-2018